ACTH

ACTH Nedir?

Hipofiz bezi tarafından salgılanan ACTH, kortizol hormonun üretimini kontrol eden bir hormondur. ACTH açılımı adrenokortikotropik hormonudur ve böbreklerin üzerinde bulunan adrenal bezleri tarafından üretilir. Hipofiz bezi hormonu olan ACTH hormonu üretildikten sonra kan dolaşımına salınarak vücutta dolaşır. Hipotalamustan kortikotropin salgılayan hormon (CRH) ve adrenal bezden kortizol ile düzenlenir. ACTH düşüklüğü hipotalamus stres hormonu sisteminin anahtarı olan CRH'yi salgılarken, iştah ve hafıza gibi beynin birçok alanına etki eder. CRH salgılandığında, ACTH salgılaması için hipofiz bezini uyarır.

Kortizol hormonunun strese yanıt vermek, kan basıncı korumak, enfeksiyonla savaşmak, metabolizmayı düzenlemek gibi önemli görevleri vardır. ACTH görevi metabolizmanın işleyişinde bu kadar önemli roller oynayan kortizon hormon üretimini kontrol etmektir. Bu yüzden ACTH kortizolun düşük ya da yüksek olması ciddi hastalılara sebep olabilir.

Cushing sendromu olarak da bilinen hastalık, kortizol seviyelerinin yükselmesine sebep olabilir. Ancak ACTH seviyelerinin yüksek olmasının nedenlerinin başında hipofiz bezindeki iyi huylu tümör varlığı gelmektedir.  Artışa neden olabilecek diğer endokrin durumlar arasında adrenal yetmezlik ve konjenital adrenal hiperplazi bulunur.

ACTH Normal Değerleri Kaç Olmalı?

Kortizol üretimini başlatan böbrek üstü bezi hormonu olan ACTH seviyeleri bazı durumlarda yüksek olabilir. Kortizol seviyelerinin yükselmesiyle birlikte beyin tarafından bu yüksek seviyeler algılanırken ACTH ve CRH üretimi azalır. Stres, ACTH üretimini harekete geçirir ve kortizol seviyelerini artırır. Bu yüzden değerlerin normal seviyelerde olması şarttır.

ACTH referans aralığı sabah ve günün diğer saatlerinde değişebilirken genelde 7-50 mg/ml arası olmalıdır. Ayrıca bu değer gece yarısı 5-10 pg/mL'nin altına düşer. ACTH normal değerleri şu şekildedir;

• Yetişkin kadınlarda: 5 ila 27 pg/ml
• Yetişkin erkeklerde: 7 ila 50 pg/ml
• Çocuklarda: 7 ila 28 pg/ml
• Ergenlik dönemi bitiminde: 2 ila 49 pg/ml

ACTH Nasıl Ölçülür?

ACTH testi, bir tür kan testidir ve adrenokortikotropik hormon adını verilen hormonun kanda ne kadar olduğunu ölçer. Ancak bu test, ACTH stimülasyon testi veya ACTH uyarı testi ile karıştırılmamalıdır. Çünkü ACTH testi kandaki ACTH değerlerinin alındığı kan testi iken, ACTH stimülasyonu testi kortizonu baskılayan veya artıran ilaçların enjeksiyonu yapıldıktan sonra değerlerin alınmasıdır. Yani uyarı testi adrenal korteksin uygun şekilde kortizol üreterek ACTH’ye yanıt verme yeteneğini ölçer. Bu uyarı testi bazı vakalarda tanı koymak için ACTH testi ile beraber uygulanması gerekebilir.

ACTH testi için kan numunesi alınırken sabah ilk uyanıldığı zaman aç karnına kan alınmalıdır. Test öncesi 12 saat bir şey yenilip içilmemelidir ve bu süre boyunca uyku, stres, egzersiz yapmaktan kaçınılmalıdır. Bunun yanında alınan takviye ve ilaçlar konusunda uzmana bilgi verilmesi sonuçların doğru yorumlanması açısından önemlidir. Ayrıca basit bir kan testidir ve dolayısıyla ACTH testi yan etkileri söz konusu değildir.

Hamilelikte ACTH Değerleri Nasıl Olmalı?

Kandaki ACTH seviyeleri hamilelik boyunca yükselir ve doğum sırasında maksimum seviyelere ulaşır. Seviyeler üçüncü trimesterin sonunda birinci trimesterin neredeyse 3 katına çıkarken, 37. haftada giderek 59 ± 16 pg/ml'ye yükselebilir. Değerler sağlıklı, hamile olmayan kadınlarla karşılaştırıldığında, gebelikteki bazal plazma ACTH seviyeleri düşük veya yüksek olarak bildirilmiştir. Plazma ACTH ve β-endorfin konsantrasyonlarının günlük seyri birbirine paraleldir ve hamilelik boyunca korunur.

Hamilelik döneminde ACTH hormon artışı karın cildinde beliren siyah çizgi, meme başının koyulaşması fetüsün akciğerlerinin olgunlaşması ve doğum zamanıyla ilişkilidir. Dolaşımdaki kortizol ve ACTH seviyeleri güçlü bir şekilde birbiri ile ilişkilidir. Hamileliğin son dönemlerinde gözlenen yüksek ACTH seviyeleri ise tümör gibi nedenlerde olabilir. Bu yüzden yakından izlenmesi gerekir. Şayet böyle bir durum söz konusu ise hamileliğin durumuna ve dönemine uygun olarak tedavi edilmelidir.

Bebeklikte ACTH Değerleri Nasıl Olmalı?

ACTH hormonu referans değerleri hakkında pediatrik bir bilimsel değer bulunmamaktadır. Yapılan araştırmalarda yaşamın ilk haftasında bebeklerde ACTH konsantrasyonu 120 ± 8 pg/ml olduğu tespit edilmiştir. Tüm fetüslerde ortalama ACTH seviyesi normal yetişkinlerin öğleden sonra değerlerinden (43 ± 4 pg/ml) daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Bu sonuçlar, fetal plazmadaki artmış ACTH konsantrasyonunun, doğumun başlaması için gerekli olmadığını göstermektedir. Ancak klinik şüphe önemlidir. Çünkü adrenal yetmezliği olan bebeklerde bu durum sinsi ve belirsiz olabilir. 

ACTH Düşüklüğü Nedenleri ve Hastalıkları Nelerdir?

ACTH hormonu düşüklüğü hipofiz bezi tarafından üretilen adrenokortikotropik hormon (ACTH) üretiminin azalması veya hiç olmaması sonucunda ortaya çıkar. ACTH hormonunun düşmesine neden olan bazı nedenler ve hastalıklar şu şekilde sıralanabilir;

• Sepsis (kan zehirlenmesi)
• Hipofiz bezinin işlevini yetersiz yapmasına neden olan hastalıklar
• Hormon baskılayıcı ilaç kullanımı
• Hormon ilaçlarının yan etkileri
• Hipotalamusta enfeksiyon, hastalık, travma veya radyoterapi
• Travma sonrası hipofiz bezinin hasar görmesi
• Hipofiz bezi ameliyatı
• Böbreküstü bezleri, hipofiz veya hipotalamusta tümör varlığı
• Hipofiz bezi radyoterapisi

ACTH Düşüklüğü Belirtileri

ACTH eksikliği olmasına bağlı belirtiler ilişkili olduğu nedene göre değişse de genelde bazı belirtiler ortaktır. Bu belirtiler arasında şunlar bulunur;

• Kilo kaybı, 
• Cilt pigmentasyonu,
• İştahsızlık,
• Mide bulantısı ve kusma,
• Kan şekeri düşüklüğü,
• Halsizlik,
• Düşük tansiyon,
• Kadınlarda tüylenme bozukluğu,
• Yüksek seviyelerde depresyon,
• Duygu-durum bozukluğu ve şok,
• Tuz ve su dengesizlikleri

Bu semptomlar birçok hastalıkta görülebilecek genel belirtiler olduğu için tanı bazen gecikir veya tamamen atlanır. Bu nedenle, bazı klinisyenler bu bozukluğun düşünülenden daha yaygın olduğuna inanırlar.

ACTH Düşüklüğü Tedavisi

ACTH düşüklüğü durumunda tercih edilen tedavi yöntemleri arasında kortizol ile hormon replasman tedavisi gelir. Bunun yanında eğer ACTH düşüklüğü kalıcı nedenlerden kaynaklanıyorsa, ACTH tedavisi uzun süreli veya hayat boyu hormon tedavisi şeklinde olması gerekebilir. Doz ayarlamaları kişiden kişiye değişmektedir ve tedavinin etkinliğinin kontrolü için düzenli olarak uzman kontrolü yapılması gerekir. Ayrıca tümör kaynaklı bir düşüklük varsa tümörün tedavisine yönelik radyoterapi veya çıkarılmasına yönelik cerrahi bir işlem gerekebilir.

ACTH Düşüklüğü Ne İyi Gelir?

ACTH düşüklüğü tedavisi yanında hipofiz bezinin işlevini daha iyi yerine getirmesine yönelik bazı yaşam tarzı koşullarının iyileştirilmesi gerekir. Uyku düzeni, sağlıklı diyet, stresten kaçınma, düzenli egzersiz, alkol ve kafein tüketiminin azaltılması gibi koşullar kortizon değerlerinin artırılmasına yardımcı olabilir. Bunun yanında zeytinyağı gibi sağlıklı yağlar, balık, süt ürünleri, ceviz ve keten tohumu gibi omega-3 açısından zengin besinlerin tüketilmesi de hipofiz bezi hormonlarının değerlerinin yükseltilmesine yardımcı olabilir.

ACTH Düşüklüğü Tedavi Edilmezse Ne Olur?

ACTH seviyelerinin düşük olmasının nedenine dair tanı ve teşhis sonrası, tedavi bir an önce başlatılması gerekir. Çünkü kortizon üretimini kontrol eden bu hormon düşükse kortizon seviyeleri kontrol edilmez ve farklı hastalıklara neden olabilir. Mesela Cushing sendromu, kortizonun aşırı salgılanmasından kaynaklı bir hastalıktır ve yüksek tansiyon, kas zayıflığı, yüksek kan şekeri gibi birçok sağlık koşulunun oluşmasına neden olabilir.

ACTH Yüksekliği Nedenleri ve Hastalıkları Nelerdir?

ACTH hormonu yüksekliği böbrek üstü bezinde tümör varlığından da kaynaklanabileceği gibi kortizon ilacının yüksek dozda uzun süreli kullanımından kaynaklanabilir. Kortizol ilacı astım ve romatoit artrit gibi hastalıklarda yoğun olarak kullanılan bir ilaç olduğu için bu hastalarda görülme riski daha yüksektir. Cushing sendromu hipofiz bezinin aşırı ACTH hormonu salgılaması durumudur ve aşırı kortizol üretimi olan vakaların %70’inde sebep budur. ACTH yüksekliği nedenleri arasında şunlar sıralanabilir;

• Cushing sendromu 
• Endokrin bezlerinde tümör varlığı
• Endokrin bezlerinin fazla çalışması
• Böbrek üstü bezlerinde kortizonun yeterli üretilememesi
• Kalıtsal böbrek üstü bezlerinde yetersizlik

ACTH Yüksekliği Belirtileri

ACTH yüksekliği kanda normal seviyelerin üstünde olan ACTH hormonunu ifade eden bir durumdur. Kortizon yüksekliğine neden olan bu durum genellikle şu belirtilerle kendini gösterir;

• Hafif kemik erimesi
• Kas tutulması ve zayıflığı
• Ciltte morarma
• Kilo artışı ve obezite
• Hipertansiyon
• Potasyum düşüklüğü
• Cilt değişiklikleri
• Tüylenme
• Ciltte, karında, göğüste çatlaklar
• Psikolojik dengesizler
• Seks hormonu bozukluğu
• Böbrek taşı
• Aşırı susama ve idrar
• Mantar ve bakteri enfeksiyonlarında artış
• Şeker hastalığı
• Göz içi basıncın yükselmesi

Ayrıca adrenal kanser durumu söz konusu ise kadınlarda testosteron artışı olacağından akne, saç kaybı, klitoris büyümesi tüylenme gibi erkeksiz belirtiler çıkabilir.

ACTH Yüksekliği Tedavisi

ACTH hormonu yüksekliği tedavisi altta yatan nedene göre farklılık gösterir. Cushing sendromu için uygulanmak olan tedavilerde kortizol seviyeleri düşürülmeye çalışılmaktadır. Genellikle kortikosteroid ilaçların uzun süreli kullanımına bağlı olan ilaçlar bu seviyelerin yükselmesine neden olduğu için ilaçların dozajı düşürülür. Eğer neden tümör kaynaklı ise cerrahi olarak çıkarılması gerekebilirken, cerrahi olarak tamamen çıkarılamıyorsa radyoterapi uygulanabilir. Eğer radyoterapi yeterli gelmiyorsa kortizol üretimini baskılayan ilaçlar reçete edilebilir. Ancak tüm bu tedaviler kortizol seviyelerini düşürmeye yeterli olmazsa böbreküstü bezleri cerrahi olarak çıkarılabilir ve ömür boyu ilaç kullanılması gerekebilir.

ACTH Yüksekliğine Ne İyi Gelir?

ACTH yüksekliğine yönelik uygulanan tedaviler yanında seviyelerin düşürülmesine bazı yaşam koşullarında iyileştirmeler yardımcı olabilir. Uyku kalitesinin korunması, egzersiz, yoga veya meditasyon gibi rahatlama terapileri, genel sağlık yanında kortizol seviyelerinin düşürülmesinde de etkilidir. Bunun yanında magnezyum uyku kalitesini artırabileceği gibi kortizol seviyelerinin düşürülmesine yardımcı olabilir. Ayrıca işlenmiş besinlerden ve aşırı şeker alımından kaçınılmalı, alkol ve kafein alımı da sınırlandırılmalıdır. Bol sıvı tüketimi yanında bitter çikolata, armut, muz, yeşil çay, yoğurt gibi probiyotikler ve lifli gıdalar kortizol seviyelerini düşürülmesine yardımcı olan besinler arasındadır.

ACTH Yüksekliği Tedavi Edilmezse Ne Olur?

ACTH seviye yüksekliği şayet tedavi edilmezse kortizol düzeylerinde dengesizlere neden olur. Uzun süreli yüksek kortizol düzeyleri de cushing sendromu belirtilerinin görülmesine neden olur. Bu belirtiler hafiften ağıra değişen ciddi düzeylerde olabilir ve kişinin yaşam kalitesini düşürebilir. Hafıza kaybı, hipertansiyon, vücudun belirli bölümlerinde kilo artışı yaşanabilirken, konsantrasyon ve dikkat eksikliği yaşanabilir. Ayrıca kortizol seviyelerinin aşırı yükselmesi vücut dokularındaki proteinlerin azalmasına neden olabilirken, bu durum kendini kaslarda zayıflık şeklinde gösterir.