OHSS

OHSS Nedir?

OHSS (ovarian hiperstimülasyon sendromu) yumurtalıkların aşırı uyarılması sendromu demektir. Yani gebe kalmak için yardımcı üreme tekniklerini kullanan kadınlarda görülen, üreme tedavisi için verilen hormonlara aşırı yanıtın sebep olduğu bir hastalıktır. Tüp bebek veya aşılama tedavisi alan kadınlarda karşılaşılan bir durumdur. 

OHSS genel olarak yardımcı bir üreme tekniği olan IVF’den (in vitro fertilizasyon) veya yumurta verimini arttırıp büyümesini kolaylaştıran diğer işlemlerden sonra görülebilmektedir. Burada kullanılan üreme tekniklerinde amaç gebelik için başarı şansını arttırmak ve aynı anda en fazla yumurtayı olgunlaştırabilmektir. Bazı kadınlarda vücuda verilen tüm hormonlara yanıt olarak yumurtalıklar dışında sıvının vücuda yayılmasıyla OHSS gelişir.

Normalde kadınlarda her ay birer yumurta salınımı olmakta ve hamile kalınabilmektedir. Ancak bazı durumlarda yumurtanın üretimi veya salınımında sorun olur ve bunun için yardımcı üreme tekniklerine ihtiyaç duyulur. Bu teknikler sırasında vücuda bazı ilaçlar verilir ve bu ilaçlar yumurtalıkları aşırı uyarmaya başlarsa yumurtalıklar şişmeye başlar. Şişkinliğe sebep olan bu sıvı yumurtalıkları aşıp göbeğe ve göğse doğru sızmaya başlar ve OHSS gelişmiş olur. OHSS, üreme tedavisi sırasında yumurtlamanın olduğu yani yumurtanın yumurtalıklardan salındığı zaman diliminde meydana gelir.

OHSS Belirtileri Nelerdir?

Tüp bebek tedavisi sırasında vücutta normalde görülmeyen birçok belirti ortaya çıkabilir. Bu belirtilerin bir kısmı da tedavi sonrası gelişen OHSS sonucunda açığa çıkabilmektedir. Genel olarak üreme tedavisi sırasında enjekte edilen ilaçlardan bir veya iki hafta sonra belirtiler görülmeye başlanır. Bazen daha sonra belirtilerin ortaya çıktığı da görülmektedir. Açığa çıkan OHSS vakalarının çoğu hafif seyirli vakalar olabilmektedir. Belirtiler şiddetlerine göre farklı olabilir ve zamanla şiddetleri değişebilir. OHSS’nin belirtileri genel olarak şu şekillerde karşımıza çıkabilir:

• Karın ağrısı
• Şişkinlik
• Mide ve bağırsak problemleri
• Bulantı-kusma
• İshal
• Yumurtalık bölgesinde rahatsızlık hissi, hassasiyet
• Bel çevresi ölçülerinde artış
• Sıkı veya genişlemiş karın
• Kilo artışı (bir günde ikiden fazla veya üç ila beş günde on kilo)
• Azalmış idrar çıkışı
• Nefes almada zorlanma
• Kan pıhtısı oluşumu

OHSS Nedenleri Nelerdir?

Ovarian hiperstimülasyon sendromunun nedeni henüz tam olarak kesinleştirilememiştir. Ancak çoğu durumda HCG (insan koryonik gonadotropin) denilen hormonun verilmesinin (çatlatma iğnesi) ardından yumurtalıklardaki kan damarlarının buna anormal bir şekilde yanıt vermesi ve daha sonra da sıvı sızdırmaya başlamasının bu sendroma sebep olduğu düşünülmektedir. Sızmaya başlayan bu sıvı yumurtalıkları şişirmekte ve daha sonra da karın içine sızarak belirtilere yol açmaya başlamaktadır.

Yardımcı üreme tedavileri sırasında HCG hormonu yumurtanın büyümesini ve salınmasını tetikleyen bir ajan olarak kullanılmaktadır. OHSS genel olarak üreme tedavisi için bir HCG enjeksiyonunun ardından bir hafta sonra ortaya çıkar. Ancak bazı durumlarda da bu tedavi ile hamile kalınırsa vücut kendi HCG hormonunu üretmeye başlar ve artan hormon düzeyi OHSS’nin daha fazla şiddetlenmesine neden olabilmektedir.

Yapılan HCG iğnesi ile açığa çıkan OHSS riski hap tedavilerine göre daha yüksek olmaktadır.

Çok nadiren OHSS yardımcı üreme tedavisi uygulanmamasına rağmen ortaya çıkabilir. 

Ayrıca bu nedenler dışında OHSS için riskli olan bazı hasta grupları vardır. Bunlara örnek olarak:

• Polikistik over sendromlu hastalar (pkos) (yumurtalıklarda çok sayıda küçük kistlerin olduğu bir hastalık)
• 35 yaşından küçük olmak
• Düşük vücut kitle indeksine sahip olmak (zayıf olmak)
• Östrojen (E2) seviyesinin yüksek olup daha hızlı artması
• OHSS geliştirme öyküsünün bulunması
• Yumurtalıklarda çok sayıda folikül olması (multikstik over)

OHSS Teşhisi

Ovarian hiperstimülasyon sendromu,  çeşitli öykü, muayene ve bazı testlerle teşhis edilebilir.

• Fizik muayene ve öykü: Doktora başvuran hastada mutlaka son dönemlerde özelliklede üreme tedavisinin ardından başlayan şiddetli karın ağrıları, bel çevresinde artış, kilo alımı gibi belirtiler sorgulanabilir.
• Ultrason (USG): Yapılan ultrason muayenesinde yumurtalıklara bakılır ve yumurtalıkların normalden daha büyük olup sıvıyla dolu kist görünümü izlenebilir. Zaten doğurganlık tedavisi için ilaç alan kadın hastalarda düzenli ultrason muayenesi belirli aralıklarla mutlaka yapılır ve bu sayede teşhis daha önceden de konulabilir. Ultrasonlar vajinal ultrason veya abdominal (göbek) ultrason şeklinde olabilmektedir.
• Kan testleri: Yapılan birtakım kan testleri ile kan değerlerinde OHSS sebebi ile herhangi bir sorun olup olmadığı anlaşılabilir. 
• Böbrek fonksiyon testleri: Böbreklerin OHSS’den etkilenip etkilenmediği ve OHSS’nin ne derece ileri seviyede olduğu hakkında yorum yapılabilir.
• Elektrolit paneli: Vücuttaki sıvı ve iyon dengesini öğrenmek için bakılır.
• Karaciğer fonksiyon testi: Bazı durumlarda OHSS gelişen hastalarda karaciğer fonksiyonlarında bozulmalar gözlenebilir. Bunun takibi amacıyla testlerin yapılması şarttır.
• İdrar testleri: Çıkarılan idrar takibini yapmak amacıyla istenebilir. OHSS’nin böbrek etkileri hakkında da fikir verir.
• Göğüs röntgeni: Sıvı birikimi açısından bakılabilir.

OHSS Tedavisi

OHSS gelişen hastalar mutlaka yakın takip ve gözlem altına alınarak tedavi edilmelidir. Hafif vakalarda sadece gözlem ile ek bir tedaviye ihtiyaç duyulmayabilir. Daha ileri vakalarda ise hastaya bazı ilaçlar başlanıp komplikasyon gelişmesinin önüne geçilmeye ve OHSS belirtileri geri döndürülmeye çalışılır ve bu sırada hastanın testleri ve muayeneleri yakından takip edilir. 

• Hastaneye yatırılan hastanın sıvı ve elektrolit değerleri belirli aralıklarla kontrol edilir.
• Albumin, kabergolin, heparin gibi belirtilere yönelik bazı ilaçlar başlanır.
• Yumurtalık aktivasyonunu düzenlemek için GnRH antagonistleri veya letrozol gibi ilaçlar verilebilir.
• Şiddetli ağrılar varsa asetaminofen alınır.
• İleri derecede şişkinlik ve nefes darlığı varsa biriken asit sıvısı alınarak hastanın rahatlaması sağlanır. Bu işlem parasentez ile yapılır. Karından iğne yardımıyla sıvı boşaltılır.
• Bacaklarda pıhtı oluşumunun önlenmesi için antikoagülan ilaçlar (pıhtı önleyiciler) verilebilir.
• Kist rüptürü varsa ameliyat gerekebilir.

OHSS Tedavi Edilmezse 

OHSS, nadiren de olsa şiddetli komplikasyonlara yol açabilir ve bu nedenle mutlaka anında tedavi edilmesi gereken bir durumdur. Tedavi edilmediği zaman birçok tehlikeli belirti ortaya çıkmaya başlar.

• Kan pıhtıları
• Elektrolit dengesizlikleri (potasyum, sodyum gibi iyonlar için)
• Karında şiddetli sıvı birikimi
• Göğüste şiddetli sıvı birikimi
• Böbrek yetmezliği
• Over torsiyonu (yumurtalık kendi etrafında döner ve gelen kan akımı kesilir)
•  Over kistlerinin yırtılması sonucu ciddi kanama 
•  Solunum problemleri 
•  Gebelik kayıpları veya tedavi amaçlı gebelik sonlandırılması 
• Ölüm 

OHSS’ye Ne İyi Gelir?

OHSS’nin hastalarda görülme riskini azaltmak için dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır. Bunların bir kısmı doktorun bir kısmı da hastanın kendi kontrolü altında olur.

• En önemli önleme yolundan biri ilaç dozlarının kişiye özgü ayarlanmasıdır. Yumurtalıkları uyarmak için verilen ilaçlar olabildiğince uyarıyı sağlayabilen ama en az dozda olacak şekilde verilmelidir.
• Hastaya verilen bazı ilaçlar gebelik ihtimallini düşürmeden OHSS ile karşılaşılma riskini azaltabilir. Bu ilaçların kullanılması hastalık ihtimalini düşürür. Bunlara düşük doz aspirin, kabergolin ve kalsiyum infüzyonları örnek verilebilir.
• Polikistik over sendromu olan kadınlarda metformin OHSS gelişim riskini azaltabilir.
• IVF (in vitro fertilizasyon) tedavisi alınıyorsa OHSS gelişim riskini düşürmek için tüm foliküller yumurtalıklardan dışarı alınıp uygun olanları döllenir ve dışarıda uygun şekilde bekletilip yumurtalık dinlendirilir. Daha sonra hasta hazır hissedildiğinde tedaviye devam edilebilir.

OHSS tedavisi için doktorun vereceği tedaviler kadar hastanın uyguladığı bazı yöntemler de fazlasıyla etkili olabilmektedir. Bunlara örnek olarak:

• Uzanıp bacaklar kaldırılmalı ve bol bol dinlenilmelidir. Bu sayede biriken sıvıların serbestlenmesi kolaylaşabilir.
• Doktor aksini destekleyecek bir sebep görmediği süre boyunca bazı yürüyüşler ve zaman zaman hafif hareketler iyi gelebilir.
• Günde iki litre sıvı mutlaka vücudun sıvı ve iyon dengesi için tüketilmelidir.
• Alkol ve kafein içeren içeceklerden uzak durulmalıdır.
• Yoğun spor ve egzersizler ile ileri cinsel aktivitelerden kaçınılmalıdır. Bu aktiviteler sonucunda yumurtalıklar hasarlanabilir ve yumurtalıktaki kistlerin rüptürüne (yırtılmasına), içindeki sıvının dışarı sızmasına ve yumurtalık torsiyonuna (yumurtalığın kan akımının kesilmesi) neden olabilmektedir.
• Ağrı kesiciler ağrılarınızı azaltabilir.
• Kilo alımından emin olmak için hasta her gün tartılmalıdır. Bu sayede aşırı kilo alımının farkında olunabilir. 

OHSS’ye Ne İyi Gelmez?

• Sürekli aşırı aktif, hareketli yaşam tarzı
• Yoğun egzersiz
• Alkol
• Kafeinli içecekler
• Yoğun cinsel aktivite

OHSS’ye iyi gelmeyecek ve OHSS’yi tetikleyebilecek durumlardan bazılarıdır.

OHSS İlaçları

Albumin: Albumin yapısı gereği damar içindeki onkotik basıncı arttırarak damar dışına çıkan fazla sıvının tekrar damar içine dönmesini sağlar. Damar içinde onkotik basıncı arttırması dışarıdan sıvı çekme isteğinin artması anlamına gelmektedir.

Heparin: Damar içinde tromboz (pıhtı) oluşumunu ve bunu takiben oluşacak riskli komplikasyonları önlemek antikoagülan ilaçlar için önemli bir tedavidir. İlk seçenek genellikle heparin olmaktadır.

Kabergolin: Uygun zamanda başlanırsa damarların geçirgenliğini azaltarak damar dışına sıvı çıkışının önüne geçebilir.

Asetaminofen: Ağrı kesici olarak kullanılabilir.

Metformin: Polikistik over sendromlu hastalarda riski azaltır.

GnRH antagonistleri veya letrozol

OHSS Ameliyatı

OHSS’nin kendisi için bilinen bir cerrahi tedaviye ihtiyaç yoktur. Ancak şiddetli OHSS vakalarından sonra gelişen bazı komplikasyonları tedavi etmek için bazı ameliyatlara başvurulabilir. Kist rüptürü (yumurtalıktaki kistlerin çeperinin yırtılması ve kistin patlaması) ve over torsiyonu (yumurtalık kendi etrafında döner ve gelen kan akımı kesilir) ameliyat için gerekli sebeplerdendir. Kist rüptürü sonucunda intraperitoneal (karın zarının içine) kanama varsa kesin cerrahi tedavi gerekir. Bu hastanın durumunun kötüleşmesi şeklinde fark edilebilir. Eğer ameliyat tedavisi olunacaksa overler (yumurtalıklar) korunmaya çalışılmalıdır. Bazen de terapötik abortuslar (isteğe bağlı düşük) hayati risk olduğunda başvurulan bir yöntemdir.

Hamilelerde OHSS

OHSS üreme tedavisinin devam etmesi için engel değildir ve tedaviye devam edilebilir. Gebe kalmak OHSS geliştikten sonra bile hala mümkündür. Fakat OHSS gelişiminin ardından gerçekleşen gebelik OHSS belirtilerinde artmalara sebep olabilir. Bu durumda hasta ve bebek yakın takip ve gözlem altında olmalıdır ve gözlem altında bebek için hayati risk kalmamaktadır. Fakat şiddetli OHSS vakalarında bu üreme tedavisine devam edilmemelidir. Bu vakalarda embriyo dondurulup OHSS tedavisi yapıldıktan sonra üreme tedavisi devam ettirilebilir. 

Gebelikte OHSS belirtilerinde artma görülme olasılığı yüksektir. Örneğin OHSS ile pıhtı oluşum riski artarken gebelikte bu ihtimal çok daha fazla olmaktadır. Gebelikle gelişen OHSS sonrasında preeklampsi (gebelikte yüksek tansiyon) veya erken doğum riski artabilir. Ancak bebek gelişimi için bilinen bir risk yoktur.

OHSS için Hangi Doktora Gidilir?

Üreme tedavisi alınıyorsa ve ardından OHSS belirtilerinin oluşmaya başladığı düşünülüyorsa hemen doktora başvurulması gerekmektedir. Belirtilerin hafif olduğu düşünüldüğü zamanlarda dahi mutlaka doktorla görüşülmelidir ve doktor oluşan belirtileri yakından takip etmek isteyecektir. 

Üreme tedavisi sırasında bacaklarda şiddetli ağrılar, nefes almakta zorlanma gibi problemler oluşmaya başladıysa bunlar acil tıbbi yardım gerektirebilecek durumlar olabileceğinden en kısa sürede doktora başvurulmalıdır. Ayrıca idrar çıkışında azalma, baş dönmesi, aşırı kilo alımı, aşırı mide bulantısı, şiddetli karın ağrıları mutlaka doktora başvurulması gereken belirtilerdendir.

OHSS belirtileri göstermeye başlayan hastalar en yakın acil servis merkezlerine ve ardından kadın doğum doktorlarına başvurabilirler.