Demir

Demir Nedir?

Demir, tüm canlılarda bulunan bir mineraldir. Kırmızı kan hücrelerinin, vücuttaki oksijeni akciğerden kaslara ve dokulara taşıyan kısmı olan hemoglobinin önemli bir bileşenidir. Bağışıklık sistemini desteklemede de önemli rol oynar. İnsanlarda enerji seviyesini korumaya, vücut sıcaklığını düzenlemeye yardımcı olur. Demir ayrıca daha sonra kullanılmak üzere oksijeni kabul eden ve depolayan miyoglobin olarak kas hücrelerinde bulunur. Vücudun doğru miktarda demire ihtiyacı vardır. Çok az veya çok fazla demir vücuda zarar verebilir.

Demir Normal Değerleri Kaç Olmalı?

Demir normal değerlerinin yetişkinler için desilitre başına 60 ila 170 mcg/dL, toplam demir bağlama kapasitesinin (TIBC) 240 ila 450 mcg/dL ve transferrin doygunluğunun ise %20 ila %50 arasında olması beklenir.

Demir Nasıl Ölçülür?

Demir eksikliği ve yüksekliği tanısı, çeşitli demir testleri ile konulur. Farklı türde demir testi olmasının nedeni demirin vücuttaki hareketinin karmaşık yapıda olmasıdır. Hücrelerdeki demirin çoğu, ferritin adı verilen bir proteine bağlıdır. Bu ferritinin bir kısmı kana karışır. Kandaki demirin çoğu kandaki ana demir taşıma proteini olan transferrin adı verilen başka bir proteine bağlanır. Serum demiri ise kandaki proteinlere bağlı demir miktarını temsil eder.

Demir tahlili için istenebilecek kan testleri arasında tam kan sayımı (CBC), serum demiri testi, serum ferritin testi, serum transferrin testi, toplam demir bağlama kapasitesi testi ve transferrin doygunluk testi yer alır. Bu testler hekime farklı bilgiler sağlayabilir. Örneğin, serum ferritini genellikle normalden düşük bir değer gösteren demir eksikliği anemisini teşhis etmek için kullanılır. TIBC testi ise hekimin aneminin demir eksikliğinden kaynaklanıp kaynaklanmadığına karar vermesine yardımcı olur.

Hamilelikte Demir Değerleri Nasıl Olmalı?

Hamileliğin başlangıcından sonuna doğru desilitre başına 11 gramın üzerindeki hemoglobin seviyeleri normal kabul edilir. Ayrıca 2. trimesterde desilitre başına 10,5 grama kadar düşüş gerçekleşmesi de mümkündür.

Hamilelikte demir eksikliği anemisi, gebenin kendini yorgun ve bitkin hissetmesine neden olabilir. Şiddetli anemi ise hamilelikte bazı komplikasyonlara yol açabilir. Örneğin, annenin bağışıklık sistemini zayıflatabilir ve enfeksiyon olasılığını artırabilir. Aynı zamanda bebeğin çok az kiloyla doğma ve bebekte gelişimsel gecikmeler görülmesi riskini artırır.

Bebeklikte Demir Değerleri Nasıl Olmalı?

Bebeklikte demir değerleri gelişim süreciyle bağlantılı olarak her dönem farklılık göstermektedir. Demir normal değerleri 0-30 günlük bebeklerde 13.4-19.9 g/dL, 31-60 günlük bebeklerde 10.7-17.1 g/dL, 2-3 aylarda 9.0-14.1 g/dL, 3-6 aylarda 9.5-14.1 g/dL ve 6-12 aylarda 11.3-14.1 g/dL olarak belirlenmiştir. Çocuklarda normal demir değerleri ise 1-5 yaşlarda 11.9-15.0 g/dL; 11-18 yaş arasında ise kadınlarda 11.9-15.00 g/dL ve erkeklerde 12.7 ila 17.7 g/dL arasındadır.

Çocuklarda demir eksikliği büyümede ve gelişimde gecikmelere neden olabilir. Demir, günlük yaşam için enerji sağlamada çok önemlidir. Ayrıca beyin gelişimi için de hayati önem taşır.

Demir Eksikliği Nedenleri ve Hastalıkları Nelerdir?

Vücut, yeterli demir olmadan hemoglobin üretemez yani daha az kırmızı kan hücresi üretir. Bu, dokuların ve organların duydukları oksijeni alamayacakları anlamına gelir. Vücudun demir depoları, oksijeni verimli bir şekilde taşımak için yeterli normal kırmızı kan hücresi yapamayacak kadar azaldığında, demir eksikliği anemisi olarak bilinen bir durum gelişir.

Demir Eksikliği Anemisi

Demir eksikliğinin erken aşamasında demir depolarının yavaş tüketmesi söz konusudur. Bu durum, kırmızı kan hücre yapmak için hala yeterli demir olduğu ancak depoların yenileme yapılmadan tüketildiği anlamına gelir. Bu aşamada serum demir seviyesi normal olabilir ancak ferritin seviyesi düşük olacaktır.

Demir eksikliği devam ettikçe, depolanan tüm demir kullanılır ve vücut, demir taşınmasını artırmak için daha fazla transferrin üreterek eksikliği telafi etmeye çalışır. İlerleyen süreçte serum demir seviyesi düşmeye devam eder ve transferrin, toplam demir bağlama kapasitesi ve doymamış demir bağlama kapasitesi artar. Bu durum giderek daha az kırmızı kan hücresi üretmeye ve sonunda demir eksikliği anemisine neden olur.

Demir eksikliği nedenleri arasında zayıf beslenme, gıdalardan yeterince demir emilimi yapılamamasına neden olan bir hastalık veya kan kaybı yer alır. Demir seviyeleri çok düşük olma riski altında bulunanlar şu şekilde sıralanabilir:

• Anne sütü içmeyen ve demir takviyesi almayan bebekler
• Genç kızlar
• Hamile ve emziren kadınlar
• Vejetaryen beslenenler
• Otoimmün hastalığı, kalp yetmezliği veya böbrek hastalığı olan kişiler 
• Özellikle ağır adet gören kadınlar
• Çölyak hastalığı gibi demir emme veya kullanma yetisi normalden düşük olan kişiler

Demir Eksikliği Belirtileri

Demir eksikliğinin etkileri vücutta zamanla görülmeye başlar. Bu nedenle demir eksikliği anemisi olan kişilerde başlangıçta herhangi bir semptom gelişmeyebilir. Seviyeler düşmeye devam ettikçe demir eksikliği belirtileri şu şekilde kendini gösterir:

• Solgun görünmek
• Yorgun hissetmek
• Karamsarlık
• Hızlı kalp atışı
• Baş dönmesi 
• Gelişimsel gecikmeler
• Davranış sorunları
• Egzersizden çabuk yorulmak
• Baş ağrısı

Demir Eksikliği Tedavisi

Demir eksikliği tedavisi, düşük demir seviyesinin kötü beslenmeden mi yoksa daha ciddi bir sağlık probleminden mi kaynaklandığına bağlı olarak farklılık gösterir. Hastalıktan dolayı tetiklenen demir eksikliği durumunda hem anemi hem de neden olan durum için tedaviye başlanır. Demir eksikliği anemisi, demir ilaçları ve demir takviyeleri ile tedavi edilebilir.

Demir takviyelerinin veya ilaçlarının en yaygın yan etkisi koyu renkli veya siyah dışkıdır. Böyle bir durum bağırsak alışkanlıklarındaki değişikliklerden kaynaklanır ve korkmaya gerek yoktur. Demir ilaçlarının yaygın yan etkileri ise mide bulantısı, kusma, kabızlık veya ishaldir. Önerilen dozdan fazlasının alınmamasına da dikkat edilmelidir.

Demir Eksikliğine Ne İyi Gelir? 

Demir eksikliği, sağlıklı beslenme ile düzeltilebilecek bir durumdur. Demir yönünden zengin besinler arasında koyu yapraklı yeşil sebzeler, baklagiller, bezelye, kırmızı et, kümes hayvanları, yumurta sarısı, deniz ürünleri, tam buğday ekmeği, kepekli tahıllar ve kurutulmuş meyveler yer alır.

Hayvansal kaynaklardan elde edilen demir, bitki kaynaklarından elde edilen demire göre vücut tarafından daha kolay emilir. Demirin daha kolay emilimini sağlamak amacıyla portakal, domates, brokoli ve çilek gibi C vitamini içeren yiyeceklerin tüketimine de önem verilmelidir.

Demir Eksikliği Tedavi Edilmezse Ne Olur?

Kanda demir eksikliği herhangi bir hastalığa (kemik iliği bozuklukları, böbrek yetmezliği, rahim fibroidleri gibi) bağlı geliştiğinde, ilgili durumun tedavi edilmemesi gelişen semptomların ilerlemesiyle birlikte ciddi komplikasyonlara neden olabilir. Demir eksikliğinin tedavi edilmemesi bağışıklık sistemini ve kas ve dokuların işlevini olumsuz etkileyebilir. Seviyeler düşmeye başladıkça nefes darlığı görülebilir. Çok düşük demir seviyeleri özellikle çocuklarda ölüme neden olabilir.

Demir Yüksekliği Nedenleri ve Hastalıkları Nelerdir?

Vücutta çok fazla demir depolandığında toksik oluşturabilir. Aşırı demir depolama özellikle karaciğer, kalp ve pankreasta organ hasarına neden olabilir. Kişinin aşırı dozda ve tek seferde veya kısa süre içinde demir takviyesi alması ise demir zehirlenmesine yol açabilir.

İnsan vücudunda demir fazlalığına hemokromatoz adı verilen bir rahatsızlık da neden olabilir. Hemokromatoz, aşırı demir yükü bozukluğu olarak bilinen bir kalıtsal hastalıktır. Demir depoları normalden fazla arttığında zamanla karaciğer büyür ve hasar görerek siroz gibi ciddi bir hastalığa yol açabilir. Aşırı demirin neden olabileceği diğer sorunlar arasında ise kalp hastalığı, diyabet ve artrit bulunur.

Demir Yüksekliği Belirtileri

Vücutta aşırı demir yükünün semptomları kişiden kişiye değişir ve zamanla daha da kötüleşme eğilimindedir. Kanda ve dokularda demir birikmesi nedeniyle görülebilecek demir yüksekliği belirtileri şu şekilde sıralanabilir:

• Enerji eksikliği
• Eklem ağrısı
• Karın ağrısı
• Halsizlik, yorgunluk
• Kalp veya karaciğerde organ hasarı
• Cinsel dürtü kaybı

Demir Yüksekliği Tedavisi

Demir yüksekliği tedavisi, demir içeren besinlerin alımını sınırlandırmayı konu alır. Hemokromatoz hastalığı olan kişiler ise damar yoluyla tedavi edilir. Kandaki demir normal seviyelere düşene kadar kan bağışına benzer bir şekilde (şelasyon tedavisi) yaklaşık 500 ml kan alınır. Durumun ciddiyetine bağlı olarak demir yüksekliği tedavisi haftada iki defa olmak üzere yaklaşık bir buçuk yıl sürebilir.  

Demir Yüksekliğine Ne İyi Gelir?

Demir yüksekliği teşhisi konulan kişilerden yaşam tarzı değişiklikleri yapması istenir. Demir takviyesini ve demir emilimini kolaylaştırdığı için C vitamini takviyesini sınırlandırmak gerekebilir. Karaciğer hasarını önlemek amacıyla alkol kullanımı azaltılmalıdır.

Demir Yüksekliği Tedavi Edilmezse Ne Olur?

Demir yüksekliği tedavi edilmediğinde organ hasarı yaşanması muhtemeldir. Zamanla hasarlı organın kaybı söz konusu olabilir. Karaciğer hastalığı, artrit veya iktidarsızlık gibi bozuklukları beraberinde getirebilir. Bazı durumlarda yüksek miktarlarda alınan demir ölümcül bile olabilir.