Hareketli Protez Nedir?

Hareketli protez, vücudun eksik bir bölümünü tamamlamak, kusurlu bir bölümünü değiştirmek veya bir kısmının daha iyi çalışmasını sağlamak için yapılmış cihazlardır. Hastalıklı veya eksik gözler, kollar, eller, bacaklar ya da eklemler genellikle bu protez cihazlarla tamamlanırlar veya değiştirilirler. Mesela yapay dişler diş protezleri olarak bilinir ve çene kemiğinin yapay olarak değiştirilmesine maksillofasiyal protez denir. Kısaca hareketli protezler; vücutta sabit protez uygulanmadığı durumlarda kişinin rahatlıkla çıkarıp takılabildiği ve günlük yaşamda kullanabileceği bir protez türüdür.

Hareketli Protez Türleri 

Protez, doğumda eksik olan, bir kaza veya ampütasyon (bir organın çıkarılması) sonucu eksik olan vücudun bir kısmının yerini alır. Birçok kişi, kanser, diyabet veya ciddi enfeksiyon tedavisinin bir parçası olarak bir uzvunu kaybedebilir. Böyle durumlarda el, ayak ve yüz gibi alanlar için modern protezler çok doğal görümler sağlarken, genellikle hareketli protezler işlevden ziyade görünümü iyileştirmek için kullanılmaktadırlar. Bu cihazlar vücudun dışına takılabilir veya cerrahi olarak implante (yerleştirme) edilebilirlerken, çeşitli malzemelerden yapılır ve kozmetik, işlevsel bir amaca veya her ikisine birden hizmet edebilirler. Vücut uzuvları için kullanılan protez türleri vardır ve bunlar aşağıdaki gibidir:

Bacak ve Ayak Protezleri

Bacak ve ayak hareketli protezleri, kişinin hareket kabiliyetini yeniden kazanması için önemli bir araç olarak kullanılan protez türleri arasındadır. Her biri farklı bir ampute (organ çıkarma) tipine uygun olarak üretilmiş birçok farklı alt ekstremite (vücuttaki hareket uzantıları) protezi vardır. Protez bacak ihtiyacı olan dört ana alt ekstremite amputasyonu bulunur, bunlar aşağıdaki gibidir:

• Diz üstü amputasyon
• Kalça dezartikülasyonu
• Diz altı amputasyonu
• Ayak bileği dezartikülasyonu

Kol ve El Protezleri

Hareketli protez; şayet üst ekstremite, bir kaza, yaralanma, hastalık veya doğuştan kusur nedeniyle kısmen veya tamamen kaybedilmişse bir el veya kolun yerine geçen yapay olarak bir cihazı ifade etmektedir. Bu protez türü farklı şekil, boyut ve tasarımlarda mevcuttur. Protez el veya kolun, eksik olan uzvun bir eklemine veya yuvasına takılması için bilyeler, miller, yuvalar ve farklı bileşenler kullanılmaktadır. Bazen ise gövdeye kablo ile tutturulabilir. Doğuştan farklılıkları olan veya üst uzuvları kesilmiş kişiler arasından seçim yapabileceği beş hareketli protez seçeneği vardır ve bunlar aşağıdaki gibidir:

• Pasif protez
• Vücut destekli protez
• Elektrikle çalışan protez
• Hibrit protez
• Aktiviteye özgü protez

Hareketli Protez Göz

Bir gözün tamamının (enükleasyon) veya iç kısmının çıkarılması (iç boşaltma) çeşitli nedenlerle gerekli olabilir. Mesela göz kanseri gibi durumlar, özellikle radyasyon tedavisi kullanıldığında, tedaviden sonra hareketli protez göz gerektiren bir durumdur. Göz kanseri tedavileri vücudun diğer bölgelerine yayılmasını engelleyebilse de kanama, görme kaybı, kuru göz ve gözyaşı kanallarıyla ilgili yan etkiler yaratan sorunları yaratabilir.  

Göz kanseri her ne kadar nadir görülen bir hastalık olsa da gözün iç tabakalarını veya dış kısımlarını etkileyerek protez ihtiyacı doğurabilen bir hastalıktır.  Ayrıca ciddi bir yaralanma, enfeksiyon, ağrı veya görme işleminin yapılamadığı bazı durumlarda tedavinin bir parçası olarak gözün tamamının alınması gerekirken, hareketli protez göze ihtiyaç duyulur.

Hareketli Protez Diş

Hareketli protez diş, diş çürüğü veya yaralanma nedeniyle kaybedilen dişlerin yerine kullanılan çıkarılabilir takma dişlerdir. Takma dişler, kullanıcının çenelerinin şekline, boyutuna ve eksik dişlerin yerine, diş etlerine oturacak şekilde oluşturulur. Çoğu kişi, dişlerini çürüme veya yaralanma nedeniyle kaybederler ve bunun sonucu olarak yeme, çiğneme, hatta konuşmada zorluk yaşadıkları için takma dişlere ihtiyaç duyarlar. Bunun yanında bazı hastalarda hem üst hem de alt çeneyi kaplayan tüm dişler çıkarılabilirken, tam bir hareketli protez seti takılmaktadır.

Hareketli Protez Diş Çeşitleri

Hareketli diş protezi, pembe veya sakız renginde plastik bir tabana tutturulan ve protezi ağızda yerinde tutmak için metal çerçeve ile bağlanan yedek dişlerden oluşmaktadır. Çıkarılabilir kısmi protezler, bir veya daha fazla dişin yerini alırken, tam protezler çenedeki tüm dişlerin yerini almaktadır. Ağızdan çıkarılamayan sabit köprülerin aksine hareketli diş protezi, kişi tarafından istendiğinde ağızdan çıkarılabilir.

Çıkarılabilir kısmi protezler, genellikle kalan dişlere dayanaklar, kancalar veya hassas ataşmanlar (ek) vasıtasıyla tutturulur. Böylelikle dişlerin, öncelerde olduğu gibi üst çene hareketli protez damak (veya ağzın çatısı) ve diş eti sırt bölgeleri tarafından desteklenmesi sağlanmış olunur.  Kişinin ihtiyacı ve ağız yapısına göre uygulanan farklı hareketli protez diş çeşitleri vardır, bunlar aşağıdaki gibidir:

Palet: Kanatçık, genellikle geçici protez olarak belirtilen, akrilik plastik reçineden yapılmış hareketli diş protezi türüdür. Paletler, tutturulmalarına ve stabilitelerine yardımcı olmak için metal tel tokalar eklenerek mevcut dişlere tutturulurlar. Bu tür diş protezi daha gevşek oturduğu için, aşınma ve lekelenmeye daha fazla eğilimlidir ve çoğu zaman, dil tarafından içeri ve dışarı oynatılabilirler.

Esnek bölümlü protezler: Esnek hareketli protezler, esnek poliamid olarak bilinen bir naylon formundan yapılırlar. Malzeme termoplastiktir; yüksek ısı altında şeklini değiştirir ve böylece sonradan yedek dişlerin takıldığı esnek protez enjekte edilirler. Bu diş protezinin esnek kısmi oldukça doğal görünürken, yerinde daha sağlam kalabilir ve takılması daha rahattır. Metal kroşeler yerine, diş eti hattına yakın komşu dişlerin kronlarına takılan ince, diş eti renginde uzantıları vardır. Bununla birlikte, özellikle hareketli protezler alt kavis üzerinde tasarlandıysa, yeniden döşenmesi veya onarılması zordur. Bu esnek protezler genellikle uzun süreli diş replasmanına geçiş sırasında işlevi ve estetiği eski haline getirmek için kullanılırlar.

Hassas bağlantılı kısmi protezler: Bu tip kısmi protezler hassas bir şekilde genellikle hafif ve güçlü bir metal alaşım kullanılarak yapılırlar.  Yapay dişler, dişeti dokusunu taklit eden ve metal alt yapıya tutturulan pembe reçineler veya plastiklerle sabitlenir ve bu hareketli protez, hassas ataşman adı verilen cihazlarla doğal dişlere tutturulacak şekilde yapılır. Hassas ataşmanlar, klipslerden daha estetiktir ve daha iyi bir stabilite sağlar. Çıkarılabilir kısmi protezin uyumunu iyileştirmek için doğal dişler üzerindeki kronlar veya köprülere ihtiyaç vardır ve bunlar genellikle eklerle birlikte gereklidir. Ayrıca bu hassas bağlantılı hareketli protezler genellikle kancalı protezlere göre daha pahalıdırlar. 

Hareketli Protez Nasıl Yapılır?

Diş yuvası, diş çekildikten veya kaybedildikten sonra kemikle dolmaya başlar, diş eti dokusu iyileşir ve şekil değiştirir. Bu süreç genellikle diş etleri ve kemiğin sabit bir şekle gelmesi için birkaç ay sürer. Bu sürenin sonunda yani dişlerin ağızdan çekilmesinden veya kaybolmasından yaklaşık 8 ila 12 hafta sonra tam protez yapılabilir. Hareketli protez yapım aşamaları şu şekilde sıralanabilir;

• İşlem öncesi kişinin ağız kontrolleri yapılarak çekilecek olan dişler tespit edilir ve çekimi yapılır.
• Çekim yapıldıktan sonra diş yuvalarının iyileşmesinden sonra protezi destekleyecek ağız dokularının bir dizi ölçümü veya kalıplarının alınması yapılır. 
• Bu süreçte genellikle ana protez yapılana kadar geçici protez takılır.
• Alınan ölçülerde kalıp modelleri yapılır ve daha sonra protezler bu modeller üzerine yapılır. 
• Bunun yanında protezin ağza uygun olması oturmasını sağlamak her adımda hastada denemeler yapılır.  Yani hastanın genellikle hareketli protezi tamamlanana kadar yaklaşık 4 ila 5 hafta süresince haftada bir diş hekimi tarafından görülmesi gerekir. 
• Takma diş takıldıktan sonra ise ayarlamaları yaptırmak için ilk ay boyunca ara sıra kontrol edilmesi gerekebilir. Bu tip protez, kemik ve diş eti dokusuna geleneksel bir protez kadar yakından uymaz, bu nedenle iyileşme aşamasında daha fazla ayar gerektirir. 

Hareketli Protez Zararları

Başlangıçta, takma dişler ağızda çok yabancı hissedebilirler ve hatta salyaya veya aşırı salyaya neden olabilirler. Ancak zaman içinde ağız bu protezlere uyum sağlar. Yetersiz takılan veya yıpranan protezler yeme ve konuşmada güçlük ve ağızda yaralara neden olabilir. Bununla birlikte hareketli protez diş zararları vardır ve bunlar aşağıdaki gibidir:

• Hareketli protez diş diğer protezlere göre daha ucuz, daha az dayanıklı malzemelerden yapılmıştır ve daha kolay çatlayabilirler. Takma dişler kırıldığında, onarıma veya yenisine ihtiyaç olunur.
• Protez diş, özellikle ilk kullanmaya başladığında ağızda rahatsızlık hissedilebilir. Bu, konuşma ve yemek yeme gibi aktivitelerin doğal görünmemesine neden olabilir. 
• Protez dişi yapmak için kullanılan malzemeler alerji yapabilir.
• Hareketli protez diş iyi temizlemezse diş eti hastalığı (diş eti iltihabı) ve diş çürüğü riski vardır.
• Protez diş, diş etlerini kaplayarak bu alandaki tükürük akışını yavaşlatır veya durdurur. Tükürük diş etlerini temiz tutmaya yardımcı olur ve bu da durgunluğu önler.
• Kişide kendi mevcut dişlerini kavramak için hareketli protez diş yapılır, ancak düzenli kullanım bu kavramanın gevşemesine neden olabilir. 

Hareketli Protez Sonrası Riskler

Hareketli protez dişler de düzenli olarak diş hekimine kontrole gitmeye devam edilmelidir, böylece herhangi bir problem olduğunda anında müdahale edilebilir. Hareketli protez dişlere iyi bakıldığında, protezlerin sağlıklı kullanımı uzun yıllar sürer ancak bazı durumlarda diş etleri ve çene kemiği küçülür, gevşer ve bu da protezlerin eskisi kadar iyi oturmamasına yol açar. Hareketli protez diş sonrası bazı riskler vardır ve bunlar şu şekildedir:

• Çene kemiği yumuşadığından dolayı takma dişler konuşurken ağızda oynayabilir.
• Takma dişler kayma yapabilir veya eskisi gibi yerine düzgün oturmayabilir.
• Takma dişlerde gözle görülür şekilde aşınmalar olabilir.
• Diş eti kanaması veya ağız kokusu gibi diş eti hastalığı ve diş çürüğüne neden olabilir.

Hareketli Protez Sonrası Bakım

Kısmi takma dişler başlangıçta biraz garip veya hantal görünebilir. Bu, yanakların ve dilin kasları yeni duruma alışana kadar olur ve takmaya alışana kadar sürerken, genellikle 3 ila 4 hafta alışılır. Bununla birlikte hareketli protez diş kullanımı için alınması gereken önlemeler ve yapılması gerekenler vardır. Bunlar şu şekilde sıralanabilir.

• Başlangıçta yudumlar küçük parçalara bölünmeli ve yumuşak yiyeceklerden oluşmalıdır.
• Şayet bu hareketli protezler ağzın her iki tarafına takılmışsa aşırı yapışkan veya sert yiyecekleri çiğnemekten kaçınılmalıdır. 
• Belirli kelimeleri telaffuz etmekte zorlanılabilir, bu yüzden yüksek sesle okuma alıştırması yapılmalıdır ve kişiye sorun çıkaran kelimeler tekrarlamalıdır. 
• Diş hekimi tarafından verilen tüm talimatlara uyulmalıdır. 
• Hareketli protez diş asla ısırarak yerine takılmaya zorlanmamalıdır. Bu, diş tokaları bükebilir, kırabilir veya ataşmanlara zarar verebilir.
• Takma diş takıldıktan sonraki ilk birkaç gün, uyurken de dahil olmak üzere 24 saat boyunca takılmaya dikkat edilmelidir. 
• Takma protez dişte tam ayarlamalar yapıldıktan sonra, artık yatmadan önce çıkarılmalıdır. Bu, diş eti dokularının dinlenmesini sağlar, dil ve tükürük tarafından normal stimülasyon ve temizlemeye izin verirken, sabah kalkınca ağza tekrar takılmalıdır.
• Takma dişler; ağızdaki diğer dişlere tutturulmaları ve diş etlerine dayanmaları nedeniyle, çok fazla bakteri plağı biriktirme eğiliminde olurlar.  Bu, hem periodontal (diş doku iltihabı) hastalıkları hem de diş çürüğü riskini artırabilir. Bu nedenle, hareketli protezin bakımı günlük titizlikle yapılarak ağız hijyeni sağlanmalıdır.
• Takma dişleri her zaman bir kase su içinde bekletildikten sonra bir havlu ile temizlenmelidir.
• Temizleme esnasında yumuşak kıllı küçük bir diş fırçası kullanılmalıdır. Protezlere zarar verebileceğinden veya aşındırabileceğinden dolayı kesinlikle temizliği esnasında sert kıllı bir fırça kullanmaktan kaçınılmalıdır. Protezlerin temizlenmesi için özel olarak tasarlanmış diş fırçaları mevcuttur.
• Temizleme aşamasında takma diş temizleyicileri, yumuşak sabun veya bulaşık deterjanı kullanılmalıdır. Ev temizleyicileri ve bazı sert diş macunları protezler için fazla aşındırıcı olabileceğinden kesinlikle kullanılmamalıdır. Özellikle beyazlatıcı macunlar ve ağartma jelleri olarak tanıtılan diş macunları aşındırıcıdır ve çıkarılabilir protezlerle hasara neden olabilir.
• Diş etlerine temas eden yüzey de dahil olmak üzere protezin tüm yüzeyleri nazikçe fırçalanmalı, plastiğe veya bükülmüş eklere zarar vermemeye dikkat edilmelidir. Takma dişlerde kancalar varsa, hasarı önlemek için temizlerken özellikle dikkatli olunmalıdır.
• Takma diş çıkarıldıktan sonra diş etleri, dil ve damağın fırçalanması da önemlidir. Bunun için yumuşak kıllı bir fırça kullanılmalı ve protezin metal tokalarının altına oturan dişleri temizlemeye özellikle dikkat edilmelidir. Çünkü tokaların altına sıkışan plak, diş çürümesi riskini artırır. Diş etlerini temizlemeye yardımcı olması için ağız ılık tuzlu suyla çalkalanmalıdır.