Otolog Kök Hücre Nakli

Otolog Kök Hücre Nakli Nedir?

Otolog kök hücre nakli, bir kişinin sağlıklı olan kök hücrelerinin kanser tedavisi görmeden önce kanından veya kemik iliğinden toplanarak saklandığı ve tedavi sonrası hastaya geri verildiği bir prosedürdür. Bu nakil prosedüründe alınan kök hücreler, hastanın radyasyon tedavisi veya yüksek doz kemoterapi ile yok edilen kök hücrelerinin yerini alır. 

Otolog kök hücre nakli yapılmasının temel faydası, donörden alındığı zaman uyumsuzluk kaynaklı görülen ciddi yan etkilerin bulunmamasıdır.  Ancak, bu kök hücre naklinin gerçekleştirilebilmesi için bireyin sağlıklı ve yeterli düzeyde kemik iliği hücresi üretmesi gerekir. Kök hücre nakli yöntemi, çoğunlukla lösemi ve lenfoma gibi kan kanserleri tedavisinde uygulanır.

Otolog Kök Hücre Nakli Türleri

Otolog kök hücre nakli gerçekleştirmek için farklı teknikler kullanılması tercih edilebilir. Ancak bu teknikler arasında en çok kullanılan kandan ve kemik iliğinden kök hücre alınmasıdır. Kişinin sahip olduğu sağlıklı kan hücrelerinin nereden alınacağı uzman tarafından karar verilirken, tüm kök hücre naklinde de tedavi amacı aynıdır. Uygulanan teknikler şu şekildedir;

Kandan otolog kök hücre nakli: Kandan otolog kan hücresi alımı en çok kullanılan kök hücre nakli tekniğidir. Elde edilen yeni kök hücreleri,  trombositler, kırmızı ve beyaz kan gibi tüm kan hücresi çeşitlerini içermektedir. Uygulanan iki prosedür arasındaki temel fark ise, kök hücrelerinin toplanma tekniğidir. Otolog  kan kök hücre nakli işleminde kandan  aferez olarak bilinen bir teknikle sağlıklı kök hücreler toplanmaktadır.

Kemik iliğinden otolog kök hücre nakli: Otolog kemik iliği naklinde ise, kemik iliğinden kemik iliği aspirasyonu tekniğiyle kök hücreler toplanır. Bu işlem, kemik iliğinin süngerimsi dokusuna uzun bir iğne sokularak yapılırken, bu toplama tekniği periferik kan kök hücre toplamasına nazaran daha az tercih edilir. Tercih edildiği durumlar genelde, kök hücre konsantrasyonun kemik iliğinde çok daha yüksek olduğu durumlardır.

Tandem otolog kök hücre nakli: Otolog kök hücre naklinde diğer farklı bir teknikte çift otolog ya da tandem nakli ya da olarak bilinen bir yöntemdir. Bu teknik her kemoterapiden sonra altı aylık bir zaman zarfında ardı ardına iki kök hücre nakli yapılmasıdır. Yapılan işlemle sağlıklı olan kök hücreler, kemoterapinin ilk yüksek dozunda ya da radyasyona maruz kalmadan önce toplanmaktadır. Daha sonra toplanan bu kök hücreler ayrıştırılarak her kemoterapi işleminden sonra tekrar geri verilmektedir. Tandem otolog kök hücre nakilleri, kişiye çoğunlukla ileri derecede kanser teşhisi konduğunda ya da multipl miyelom (plazmada kanser) söz konusu olduğunda uygulanır. 

Otolog Kök Hücre Nakli Hangi Hastalıklarda Kullanılır?

Otolog kök hücre nakli, kanser hücrelerinin yok edilmesini sağlama amacıyla hasarlı kemik iliğinin yerini alması için radyasyon ya da kemoterapi sonrası yapılan bir uygulamadır. Bu tedavilerin olası yan etkilerinden biri de sağlıklı olan hücreleri yok edebilmesidir, ancak yapılan tedavi yöntemi ile yaşam için ihtiyaç duyulan kan hücrelerinin yenilenmesi sağlanır. Otolog kök hücre nakli, çoğunlukla belirli ve farklı kan kanseri türlerinin tedavisinde kullanılmaktadır. Bu kanser türleri şu şekilde sıralanabilir:

• Lenfomalar (lenf kanseri)
• Testis kanseri
• Lösemi (kan kanseri)
• Plazma hücre bozuklukları (aşırı çoğalan bir kan hücresi türü)
• Multipl miyelom (kemik iliği kaynaklı bir kan kanseri türü)
• Nöroblastoma (böbreküstü bezleri ya da sinir sisteminde görülen kanser türü)
• Çocuklarda görülen çeşitli kanser türleri
• Multipl skleroz (kronik sinir sistemi hastalığı)
• Aplastik anemi (yeterli kan üretilememesi)
• Orak hücreli anemi (kanda genetik hastalık)
• Otoimmün hastalıkları (bağışıklık sisteminin vücuda yanlışlıkla saldırdığı durum)
• Hemoglobin problemleri (kan içerisinde protein problemi)

Otolog Kök Hücre Nakli Nasıl Yapılır?

Otolog kök hücre naklinin kanseri tedavi ederken sağladığı en önemli fayda, hastaya çok yüksek dozlarda kemoterapi verebilmesidir ki, bu normal şartlarda çok tehlikelidir. Kemoterapi veya radyasyon çok yüksek dozlarda verildiğinde kanser hücrelerini öldürür, ancak aynı zamanda kemik iliğinde kalan kan üreten hücreleri de öldürür. Yani kemik iliği zarar gördüğünden dolayı sağlıklı kan hücreleri yeterince üretilemez. Bu yüzden, otolog kök hücre nakli için toplanan kök hücreler, kan dolaşımına geri verilirken, bunlar kemik iliğinin yeni kan hücreleri üretmesi sağlar.

Kök Kücre Nakil Öncesi

Otolog kök hücre nakli yapılması için öncelikle kişinin hastalık öyküsü değerlendirilerek fiziki muayenesi yapılır. Yapılan değerlendirmede kök hücre nakli için aday olunduğu sonucuna varıldı ise bir tedavi planı yapılır. Daha sonra kalp, akciğer, böbrek ve karaciğerinin normal işlevde olup olmadığı kontrolü için gerekli testler uygulanır.

Bunun yanında teşhis edilmemiş bir enfeksiyonu olup olmadığını belirlemek için birkaç gün boyunca laboratuvar ve diğer teşhis testleri yapılması gerekebilir. Bu testlerin çoğu, hastaneye yatırılmadan önce ayakta tedavi prosedürü olarak yapılırken başka prosedürlerin otolog kök hücre nakli tedavisine kabul edildikten sonra tamamlanması gerekebilir. Bu testler şu şekilde sıralanabilir:

• Kan testleri
• İdrar testi
• Kemik iliği aspirasyonu veya biyopsisi
• Göğüs röntgeni
• Pulmoner fonksiyon testleri (PFT'ler)
• Bilgisayarlı tomografi (CT) taraması
• Elektrokardiyogram (EKG)
• Kardiyak tarama veya ekokardiyogram
• Sinüs röntgenleri
• Lomber ponksiyon (omurilik sıvısı örneği alınması)

Bununla birlikte nakil öncesi bu işlemin doğurganlıkta yaratabileceği olası problemler üzerine bilgi alınması gerekir, çünkü yapılan tedavi sonrası gelecekte çocuk sahibi olma yeteneği olumsuz yönde etkilenebilir. Yapılan temel tarama testleri birkaç gün sürebilirken, bu testlerden sonra nakil prosedürünün uygulanabilmesi için otolog kök hücre nakli toplama süreci başlar.

Kök Kücre Toplama Süreci

Kandan otolog kök hücre nakli için toplama süreci, tipik kan bağışına benzer ve bir ameliyat veya genel anestezi kullanımı gerektirmez. Hücrelerin toplanması üç ila dört saat sürebilirken, yeterli hücre toplaması için birkaç defa işlemin tekrarlanması gerekebilir. Toplama işlem basamakları şu şekilde ilerlemektedir;

• Öncelikle işlem yapılacak alan sterilize edilir.
• Damarı bulmak için kola elastik bir kemerle turnike yapılır.
• Koldaki bir damara ucunda tüp olan ince bir iğne yerleştirilir. 
• Alınan kan, aferez adı verilen bir işlemden geçirilerek kök hücreleri ayrıştırılır. 
• Kök hücreler ayrıştırıldıktan sonra kalan kan, koldaki damardan vücuda geri verilir.
• Alınan kök hücrelerin donduruldukları zaman işlevini sürdürebilmesi için bir koruyucu eklenir ve kullanılmak üzere saklanır.

Kemik iliği otolog kök hücre nakli için toplama prosedürü daha kapsamlıdır.  Bu işlem prosedürü adımları şu şekilde sıralanabilir;

• İşlemin lokal ya da genel anestezi ile yapılması tercih edilebilir.
• Öncelikle kemik iliğinden kan dolaşımına verilecek kök hücrelerin sayısının çoğalmasına yardımcı olacak ilaçlar uygulanır.  
• Bu işlem sonrası kemik iliği aspirasyonu ya da aferez tekniklerinden biri ile kök hücre toplama işlemine geçilir.
• Uzun bir iğne yardımı ile göğüs, kalça kemiği ya da diğer bölgelerden kök hücreleri toplanır.
• Kök hücre toplandıktan sonra bir koruyucu eklenerek kök hücre saklanır.

Kök hücreler toplanmasının ardından nakil süreci belirlenir ve belirlenen bu tarihe göre yüksek dozda kemoterapi ya da radyasyon verilerek kanser olan hücreler yok edilir. Bu adımda, kanserli hücrelerin ölmesi için radyasyonlu veya radyasyonsuz kemoterapi uygulanabilir. Yapılacak olan kemoterapi şekli, hastalığa ve cevap verme olasılığına göre değişir. Otolog kök hücre nakil süreci birkaç gün içinde olabilirken, genellikle son kemoterapi veya radyasyon dozlarından bir veya iki gün sonra yapılır.

Kök Hücre Nakil Süreci

Kök hücre nakli, son kemoterapi seansından 1-3 gün sonra ya da belirlenen uygun bir dönemde gerçekleştirilebilir. Otolog kök hücre nakli aynı kan naklinde olduğu gibi basit ve ağrısız bir süreçtir. Bunun yanında hastane odasında gerçekleştirilen bu işlem süresi, yapılacak olan hücre naklinin hacmine göre değişebilirken yaklaşık 45 dakika sürer. Kemik iliği naklinde ise işlem süresi birkaç saate kadar uzayabilir.

Otolog kök hücre naklinde damardan kan alınması, serum ve ilaçların verilmesi için büyük bir damara kateter yerleştirilmesi gerekir. Kök hücre nakli sırasında, yan etkiler olup olmadığı gözlemlenir, aynı zamanda kan basıncı, ateş, nabız ve solunum hızı yakından izlenir. Otolog kök hücre nakli yapılacak kişi işlem süreci boyunca uyanıktır ve çoğunlukla işlem sonrası herhangi bir komplikasyon ve yan etki görülmezse aynı gün taburcu edilir.

Otolog Kök Hücre Nakli Yan Etkileri

Otolog kök hücre naklinden önce yüksek dozda kemoterapi veya radyasyon tedavisi görüldüğü için, kan hücresi üretimi normale dönene kadar kısa veya uzun vadeli yan etkiler görülebilir. Bu hafif yan etkiler şu şekilde sıralanabilir:

• Tat değişikliği
• Kızarıklık
• Zatürre, zona veya herpes simpleks gibi enfeksiyon 
• Saç kaybı
• Bulantı, kusma, ishal gibi hafif düzeyde seyreden grip semptomları
• Kan basıncında ve solunum hızında dalgalanmalar
• Yorgunluk ve uyumakta güçlük
• İştah kaybı
• Verilen ilaçlardan kaynaklı görme yetisinde yaşanan farklılıklar 

Otolog kök hücre naklinden bir hafta sonra, birçok kişi hafif semptomlar yaşadığını belirtmektedir. Ancak bu belirtiler kan sayımı sonuçları normale döndükten sonra kaybolurken, bu süre genelde iki ila üç haftadır. Otolog kök hücre nakli sonrası daha ciddi olarak nitelendirilebilecek bazı yan etkiler oluşabilir. Bu ciddi yan etkiler şu şekilde sıralanabilir:

• Ateş, titreme veya terleme
• Mide ağrısı
• Sürekli veya artan ağrı
• Boyun tutulması
• Sulu ve gevşek dışkılama
• Nefes darlığı
• Baş ağrısı
• Boğaz ağrısı veya yeni oluşan ağız yaraları
• Yeni öksürük veya öksürükte değişiklik
• Kateter bölgesinde kabarcıklar, yaralar, kızarıklık veya rektal ve vajinal bölgede yaralar
• İdrar yaparken yanma veya ağrı
• Şeytantırnağı veya enfeksiyonlu bir yara gibi deri enfeksiyonları
• Bulanık ya da başka sıvı drenaj türleri (kanlı ya da berrak akıntı)
• Diğer enfeksiyon belirti ve semptomları
• Depresyon
• Katarakt
• Böbrek, akciğer ve kalp komplikasyonları

Otolog Kök Hücre Nakli Riskleri

Otolog kök hücre naklinin amacı, vücuda yüksek dozda kemoterapi veya radyasyon uygulandıktan sonra normal kan hücreleri yapma kabiliyetini geri kazanmaktır. Genellikle bu tür yoğun tedavi türleri, kanser hücrelerini standart tedavilere nispeten daha iyi tahrip ederler. Ancak bu yüksek dozlu tedaviler toksiktir ve ayrıca kemik iliğindeki kan üreten kök hücrelerini de yok eder. Bu nedenle kök hücreler otolog kök hücre naklinden önce çıkarılır. 

Kök hücre naklinden sonra görülen enfeksiyon semptomları ya da belirtileri ise beyaz kan hücresi sayısının düşük olmasından kaynaklıdır. Bu yüzden acilen uzmana başvurulması gerekirken, antibiyotik tedavisi başlatılabilir. Her nakil işleminde olduğu gibi otolog kök hücre nakli sonrası olası bazı riskler vardır. Bu riskler şu şekilde sıralanabilir:

• Enfeksiyonlar
• Akciğer ve karaciğer problemleri gibi organ sorunları
• Kısırlık
• Kanserin otolog kök hücre nakli sonrası nüksetmesi
• Kanama
• Anemi
• Daha sonraki yaşamda oluşabilen farklı kanser türleri

Otolog Kök Hücre Nakli Sonrası Dikkat Edilmesi Gerekenler

Kemoterapi veya radyasyon ile yapılan tedaviler bağışıklık hücrelerini yok ederken, kök hücre nakli sonrası beyaz kan hücreleri daha geç çoğalır. Nakil sonrası iyileşme ve takip süreci her ne kadar kişiden kişiye değişse de bir yıl veya daha uzun süre sürebilir. Otolog kök hücre nakli sonrası yapılması ve dikkat edilmesi gerekenler şu şekilde sıralanabilir:

• Olası bir durumda farkındalık yaratmak için tıbbi uyarı bilekliği takılmalıdır.
• Bağışıklık sisteminin ne kadar iyi çalıştığını görülebilmesi için kan hücresi sayımları yapılarak sık sık kan değerleri takip edilmelidir.
• Nüfusun yoğun olduğu halka açık yerlerden kaçınılmalı ve gerektiğinde maske kullanılmalıdır.
• Otolog nakil olanlar antibakteriyel sabunla banyo yapmalıdır.
• Bağışıklık sistemini destekleyen ve enfeksiyonları önleyebilecek özel diyet programı ile beslenilmelidir.
• Sık sık eller yıkanmalı ve kişisel hijyene önem gösterilmelidir
• Genellikle nakil işleminden yaklaşık bir yıl sonra çocukluk çağı aşıları ile yeniden aşı yaptırılmalıdır.
• Güneşte geçirilen zaman sınırlandırılmalı ve güneş kremi kullanılmalıdır.
• Her türlü vücut piercingi veya dövmesi yaptırmaktan uzak durulmalıdır.
• Merkezi kateter bakımı uygun şekilde yapılmalıdır. (Bazı durumlarda kateterin kalması gerekebilir)
• Ev ortamı ve banyo olabildiğince temiz tutulmalı, sık aralıklarla dezenfekte edilmelidir.
• Küflü alanlardan kaçınılmalıdır.
• Hava nemlendirici kullanılmamalıdır.
• Sigara ve alkol kullanımından kaçınılmalıdır.
• Nakilden birkaç ay sonra yüksek vakumlu süpürge ile temizlik yapmaktan ve diğer ağır işlerden kaçınılmalıdır.
• Bitkisel ve reçetesiz satılan ilaçları kullanmaktan kaçınılmalıdır.
• İşlemden sonra en az birkaç ay seyahat edilmemelidir.
• Hasta olan veya yakın zamanda hasta olmuş kişilerden uzak durulmalıdır.
• İşlemden sonra ilk 3 ay boyunca herhangi bir tadilat veya inşaat alanından uzak durulmalıdır.
• Nakilden sonra ilk birkaç ay boyunca evdeki bitkilere, toprağa ve çiçek vazosundaki suya eldivensiz ve maskesiz dokunmaktan kaçınılmalıdır.
• Bağışıklık sistemi iyileşene kadar hayvanlardan yakın fiziksel temastan kaçınılmalıdır.
• Dışarıda düzenli yürüyüş yapılmalıdır, ancak kirli alanlardan uzak durulmalıdır. 
• Nakilden en az 3 ay sonrasına kadar toplu taşıma kullanmaktan kaçınılmalıdır.
• Bağışıklık sistemi iyileşene kadar göl, nehir, havuz gibi halka açık veya kalabalık alanlarda yüzülmemelidir.
• Hafif düzeyde ve düzenli egzersiz yapılmalıdır.
• Önerilen şekilde kontrollere gidilmesi ve ihtiyaç durumunda kan ve diğer uygulanması gereken testler yaptırılmalıdır.

Nakil prosedüründen yaklaşık iki ila dört ay sonra iş veya okul hayatına dönülebilirken, dikkat edilmesi gerekenler konusunda hassasiyet gösterilmelidir. Bunun yanında yeterince yüksek trombosit sayısına ulaşıldıktan sonra uçakla seyahat edilebilmesi mümkündür.