Sıtma

Sıtma Nedir?

Ülkemizde bildirim zorunluluğu bulunan sıtma hastalığı plazmodium türü parazitlerin neden olduğu bir hastalık turudur. Görülme yönünden sıklık sıralamasın da su ve besinlerden bulaşan hastalıklar ve kızamıktan sonra üçüncü sırada gelmektedir. Bu görülme sıklığı nedeni ile mücadele edilmesi gereken başlıca halk sağlığı sorunlarındandır.

Kısaca sıtma (malaria), insana parazit taşıyan sivrisinek ısırığı ile bulaşabilen ve öldürücü sonuçlar doğurabilen, sıtma nöbetler halinde seyredip, ateş ve titreme ile ilerleyen bir hastalıktır. Dünyada sıtma 100’den fazla ülkede görülmektedir. Özellikle hayat şartlarının ve yaşam kalitesinin az olduğu Afrika, Asya ve Güney Amerika ülkelerinde yaygın görülmektedir. Ülkemizde sıtma konusu titizlikle tedavi edildiği için son yıllarda yeni sıtma vakaları ile karşılaşılmamaktadır. Sadece nüks vakalar ve yurt dışı vakalar söz konusudur. Sıtmanın sık görüldüğü ülkelere giden vatandaşlarımız parazitten etkilenip hastalanmaktadırlar.

Günümüz dünyasında 2 milyar insan sıtma riski ile karşı karşıyadır. Her yıl bu sayının 150-160 milyonu hastalığa yakalanmaktadır. Eski vakalar ile birlikte yıllık 300-350 milyon insan hastalıktan etkilenmekte ve bu sayının 2-2,5 milyonu hayatını kaybetmektedir.

Sıtma, plazmodium adı verilen tek hücreli ve hücre içi bir parazit ile oluşan hastalıktır. Parazit başlıca karaciğer ve alyuvarları (kırmızı kan hücreleri) tutar ve etkiler. İnsan kanı taşıyan sivrisinek veya parazit taşıyan insanlardan alınarak sağlam insanları etkilemektedir ve hasta etmektedir. 

Sıtma parazitinin; vivax, malariae, falciparum ve ovale olmak üzere 4 farklı tipi bulunmaktadır. Bunlardan en az ölümcül olanı vivax türüdür. Parazitin tek yaşam odağı insan vücududur. Parazit insan vücudu dışında yasayamaz ve çoğalmasını gerçekleştiremez. Sivrisinek sıtma paraziti için sadece ara konak görevi görmektedir. Bu neden ile sivrisinek olmayan ortamda parazitin yaşamını devam ettirebilmesi söz konusu değildir. 

Sivrisinek paraziti insana enjekte ettiği/verdiği vakitten itibaren parazitin karaciğerde üreyip kana geçmesine kadar geçen süreye kuluçka süresi denilmektedir ve bu süre ortalama 7-30 gün sürmektedir.

Sıtma Belirtileri Nelerdir?

Belirtiler kuluçka süresi olan 7-30 gün sonunda görülmektedir. Ancak bu süre 1 yıla kadar dahi uzayabilmektedir.

• Üşüme ve titreme; hasta üşüme ve titremeye başlar bu üşüme ve titremeler hasta üstünü örtmesine rağmen geçmez. Sıtmanın en net belirtileridir. Hastanın vücut sıcaklığı aşırı şekilde düşer ve hasta önlenemez şekilde titremeler geçirir. Üşüme hissinin ortadan kalkmasına ısınma işi bile etki edemez. 
• Tansiyon düşüklüğü, nabız zayıflaması.
• Baş ağrısı, tansiyonun düşmesine bağlı olarak gelişir 
• Cildin soluklaşması ve vücudun üç noktalarında (parmaklar) tansiyon düşüşü nedeni ile kanın az gitmesi sonucu morarma.
• Mide bulantısı
• Yüksek ateş, genelde 40-41 dereceleri bulabilmektedir. Ateşin bu derecelere ulaşması hastada önlenemez titreme nöbetlerine sebebiyet vermektedir.
• Terleme, ateş nöbetlerine bağlı olarak görülmektedir
• Kas ağrıları, güçsüzlük ve ilerleyici halsizlik durumu söz konusu olabilmektedir.

Sıtma Neden Olur?

• Parazit taşıyan sivrisineklerin ısırması sonucu gelişmektedir
• Sıtma paraziti taşıyan kişiden alınan kanın hasta olmayan bireye verilmesi
• Parazit bulaşmış iğnelerin kullanılması veya batması 
• Organ nakli 
• Gebe kadınlarda plasenta aracılığı ile bebeğe bulaşabilmektedir.

İnsandan insana direk olarak bulaşmasın söz konusu olmadığı sıtma mikrobu yukarıda belirtilen yollar ile bulaşıcılığını sağlamaktadır.

Sıtmanın Teşhisi

Teşhis yöntemi olarak mikroskobi altın yöntem olarak gösterilmektedir.  Duyarlı bir yöntem olan bu yöntemde parazitin türü ve evre ayrımı yapılabilmektedir. Mikroskop altında parazitin saptanması kesin tanı koydurmaktadır. Bu yöntem uzun zaman almakta ve deneyim gerektirmektedir.

Mikroskobik inceleme yöntemi iki şekilde kan yayması yapılarak yapılmaktadır. Bunlar ince yayma ve kalın damla yöntemleridir. Yayma için bireyin parmak ucundan kan örneği alınır ve parazit aranmaya başlar. Yaymalarda parazit tespit edilebilir fakat parazit türü ve sayısı net olarak saptanamayabilir. Eğer şüphe varsa ve ilk alınan kanda parazit saptanamadı ise 12-24 saat süreler ile 3 defa daha kan alınır ve araştırma yapılır. Kalın damla ile parazit varlığı veya yokluğu araştırılır iken ince yayma yöntemi ile parazitin türü saptanır

Sıtmanın Tedavisi

Türkiye de en sık görülen sıtma tipi vivax tipi olandır. Tedavisi olan bir hastalık olan sıtma erken teşhis koyulup tedavi edildiğinde tam olarak iyileşmektedir. Sıtma tedavisi her ülkenin parazit türü ve ilaç direnci gibi özellikleri göz önüne alınarak tedavi edilir. Ülkemiz de en sık görülen tür olan vivax'a karşı klorokin ve primakin grubu ilaçlar tercih edilmektedir. Eğer hastalık şiddetli ise hastalar hastaneye yatırılarak damar yolu tedavileri ile tedavi edilmektedir. Ülkemiz uygulamalarında teşhisi ve tedavisi devlet tarafından ücretsiz bir şekilde yapılmaktadır. Ülkemizde bireylerin korunabilmesi amacı ile seyahat edilen ülkeler, seyahat edilen bölgeler, seyahat esnasındaki mevsimlere göre bir takım korunma stratejileri de izlenmektedir. Bu stratejiye kemoprofilaksi denilmektedir. Bu strateji yönteminde bireyler ziyaret öncesi, ziyaret esnası ve ziyaret sonrası dönemde ilaç tedavisi almaktadırlar. Bu koruma stratejisi çok etkili bir yöntem olsa dahi %100 koruma sağlanamamaktadır.

Tıpta gelişen ilerlemeler ile sıtma aşısı da uygulama olarak başlamıştır. İlk olarak Afrika’da pilot uygulamaya alınan aşı 4 doz uygulanacak şekilde yapılmaya başlamıştır. İsmi Mosqurix olan aşı klinik deneylerde her 10 sıtma vakasından 4 ünü engellemiş ve Dünya Sağlık Örgütü tarafından pilot olarak Afrika’da uygulanmaya başlamıştır.

Sıtma Tedavi Edilmezse Ne Olur?

Teşhisi ve tedavisi kolay olan ve tam tedavide tam iyileşme sağlanabilen sıtma hastalığı tedavi edilmez ise ciddi komplikasyonlar (istenmeyen sonuçlar) doğurabilmektedir. 

Bu sonuçlar şu şekildedir.

• Koma; eğer hastalar bu durum ile muzdarip olurlar ise hemen hastalara hava yolu açılıp solunum desteği sağlanır ve komaya sebep olabilecek diğer sebepler uzaklaştırılmaya çalışılır. Örneğin hipoglisemi(düşük kan şekeri) gibi durumlar ekarte edilmeye çalışılır.
• Hiperpreksi; beyinde ısı düzenleme mekanizmaları devre dışı kalır ve vücut ısısı 41 derece üzerinde seyretmeye başlar. Bu durumda hastaya soğuk uygulamaları yapılır ve ateş düşürücü ilaçlar yapılır.
• Konvulziyon; beyindeki sinirlerin deşarjları sonucu vücuttaki kasların kısmen veya hepsinin  istemsiz kasılması anlamına gelmektedir.
• Ciddi derecede anemi(kansızlık); bu durumda hastaya hızlı şekilde kan transfüzyonu uygulanmaktadır.
• Akciğer ödemi oluşmasına neden olabilmektedirler. Önemli ve ölümcül olaylardan biri olan bu durumda hastalara 45 derecelik açı verilir bu şekilde oksijen tedavisi uygulanır, diüretik grubu ilaç tedavisi başlanır ve peep adı verilen uygulama hızlı şekilde yapılır.
• Böbrek yetmezliği, şok ve sepsis durumları ortaya çıkabilir.

Tedavisinin ve teşhisinin kolaylığına rağmen tedavi edilmemiş sıtma olguları bu şekilde ölümle sonuçlanabilecek ciddi sonuçlar doğurabilmektedir.

Sıtmaya Ne İyi Gelir? 

Sıtmaya en iyi gelecek şey hastalıktan korunmaktır. Etkili koruma yöntemleri hastalığı vücudunuzdan tamamen uzak tutabilmektedir. Sivrisineklerin geceleri kan emme alışkanlıkları nedeni ile sıtma bulaşı en sık akşamları ve gün batımından gün doğumuna kadar olan süre zarfında görülmektedir. Sivrisineklerden korunmak için uyur iken haşere ve sineklere karşı olan sprey kullanılmalıdır akşam saatlerinde ve uyurken bu tarz spreyleri kullanımı ve vücudu kapatacak giysilerin giyilmesi etkin koruma sağlayabilmektedir. Sıtma görülme oranı yüksek bölgelere seyahat edenler etkin sinek kovucular kullanmalıdır.

Sıtmaya Ne İyi Gelmez?

Sıtmaya iyi gelmeyecek durumların başını geç teşhis, tamamlanmamış tedavi ve tedaviye hasta uyumsuzluğu çekmektedir. Teşhisi ve tedavisi çok kolay olan hastalık eğer teşhis edilemez ve tedavi edilmez ise veya hasta bu durumlara uyumsuzluk gösterir ise bir çok komplikasyon( istenmeyen sonuçlar) görülmekte ve hasta ölüme dahi girebilmektedir. 

Koruma önlemleri ve kemoprafilaksi alınmaması, hastalığın görüldüğü endemik bölgeler seyahatler ve şüphe durumlarında hastaneye başvurulmaması sıtmayı ilerletebilecek çözümsüz sonuçlar doğurabilecek durumlardandır.

Sıtma İlaçları

Sıtma tedavisinde birçok grup ilaç kullanılmaktadır. Ülkemiz de en sık tercih edilen ilaç grubu ise Klorokin ve primakindir.

Tedavide kullanılan ilaçlar başlıca şu şekilde sıralanabilir:

• Klorokin; dirençli sıtma olgularında da kullanılan ilaç, gebe ve çocuklara da uygulanabilmektedir. En çok tercih edilen iki ilaçtan biridir 
• Primakin; ilaç yaklaşık 50-60 yıldır özellikle plazmodium vivax, ve plazmodium ovale parazitlerine karşı kullanılmaktadır. Primakin gebe bireylerde uygulama dışı bir ilaçtır (kontrendikedir).
• Meflukoin; özellikle plazmodium falciparum türü parazit tedavisinde kullanılmaktadır. İlaç kinin alerjisi olan bireylerde kullanılmamalıdır.
• Doksisiklin; gebe emziren ve 8 yaş altı çocuklarda kullanım dışıdır. Etkisi plazmodium falciparum üzerinedir.

Hamilelerde Sıtma

Bağışıklık sistemleri zayıf olan hamile bireyler sıtma hastalığının hemen hemen bütün belirtilerini gösterirler. Bu durum hamile bireylerde ölüm ile sonuçlanan doğumlar, erken doğum tehlikesi, düşük ağırlıklı bebek doğurma gibi birçok risk ortaya çıkarmaktadır. Sıtma anneden bebeğe plasenta yolu ile geçip anne karnında bulunan bebekte doğuştan sıtma kaynaklı sorunlar oluşturabilir.

Hamilelikte sıtma tutmasından dikkatli şekilde korunmalıdırlar. Bu amaçla hastalığa sebep olacak sivrisinekler - sıtma sineği olarak da bilinir - yaşam alanlarından uzaklaştırılmalıdır. Sineklerin ısırmaları durumuna karşı uyurken haşere ve sinek karşıtı spreyler kullanılmalı ve sinek ısırmalarını önleyebilecek giysiler tercih edilmelidir. Özellikle sıtma hastalığının fazla görüldüğü bölgelere seyahat edilmemeli, edilmesi gerekiyor ise de kemoprafilaksi uygulaması yani seyahat öncesi, seyahat esnasında ve seyahat sonrasında sıtma ilaç tedavisi uygulanmalıdır.

Bebeklerde ve Çocuklarda Sıtma

Yeni doğan grubu ve çocuklar bağışıklık yönünden zayıf oldukları için hastalığa yakalanma ihtimalleri fazladır. Bu noktada ebeveynlerin yeni doğan bebek ve çocukları etkin şekilde korumaları gerekmektedir. Hastalık sivrisineklerden bulaştığı için sinek kovar spreyleri kullanımı, yaşam alanından sineklerin uzaklaştırılması, sinek ısırmalarını önleyebilecek giysilerin bebek ve çocuklara giydirilmesi, sıtmanın yağın görüldüğü bölgelere seyahat edilmemesi gibi koruma yöntemlerini ebeveynler etkili şekilde kullanmalıdır.

Sıtma Hastalığı için Hangi Doktora Gidilmeli?

Enfeksiyon hastalıkları ve klinik mikrobiyoloji bölümlerinin işbirliği ile hastalığın tanısı konulmakta ve tedavisi yapılmaktadır. Hastalık ölümle sonuçlanabilecek bir hastalık olduğu için sivrisinek ısırığı sonucu şüphe durumunda veya sinek ısırığı fark edilemedi ise bile belirti ve bulguları ortaya çıktığı dönemde zaman kaybetmeden ilgili bölüm doktorlarına başvurulması gerekmektedir.

Hastalığın erkenden teşhisinin konulması ve tedavisinin uygulanması ölüm oranını çok fazla azaltmaktadır. Eğer şüphe durumunuz söz konusu ise acilen enfeksiyon hastalıkları ve klinik mikrobiyoloji bölümü doktorlarına başvurunuz.