Organ Nakli

Organ nakli (transplantasyon) kendini yenileyemeyecek düzeyde hasarlanmış organ veya yapıların sağlıklı bireylerden elde edilen donörlerle değiştirilmesi işlemidir. Tıbbın önemli alanlarından biri olan organ nakli canlı, makineye bağımlı (beyin ölümü gerçekleşmiş) veya ölü bireylerden elde edilen doku ve organlarla çok kişiye hayat olmaktadır. 

Doku ve organ nakli ile ilgili etik ve kültürel soru işaretleri farklı bedenlerde hayat bulacak dokuların toprağa karışıp gitmesine sebep olmaktadır. Organ nakli önemi bir insanın hayata dönmesi kadar büyüktür. Sağlıklı iken veya ölümden sonra organ bağışında bulunulabilir.

Organ Nakli Yapılan Organlar

Transplantasyona uygun doku ve organlar canlı bireyden nakledilebilen organlar veya ölülerden (beyin ölümü veya normal ölüm) nakledilebilen organlar olarak 2 ayrı gruba ayrılabilir.

Canlı Vericiden Nakledilen Organlar

Kişinin ilerleyen yaşamını tehdit etmeyen doku nakilleridir. Genellikle çift veya katmanlı yapıdaki organlar veya kendini yenileme oranı yüksek dokular canlı vericiden nakledilebilir.

• Kan ve kan ürünleri (nakil oranı en yüksek doku türü)
• Böbrek
• Karaciğer
• Kemik iliği
• Üreme hücreleri

Ölüm Sonrası Nakledilen Organlar

Ruhsal sağlığı yerinde, 18 yaşını doldurmuş olan her birey ölümden sonra dokularının nakledilmesi için bağışta bulunabilir. Özellikle hayati organlar ancak ölüm veya beyin ölümü sonrasında gerçekleştirilebilmektedir. Kadavradan organ nakli olarak adlandırılır.

• Kalp ve kalp kapakçıkları
• Kornea
• Akciğer
• Pankreas
• Bağırsak
• Mide
• Rahim
• El ve uzuvlar

Transplantasyon Çeşitleri Nelerdir?

Ototransplantasyon

Kişinin kendi vücudundan elde edilen dokulara otogreft, bu dokuların farklı bölgelere yerleştirilerek hayat bulmasına ise ototransplantasyon adı verilmektedir. Başlıca otogreftler arasında

• Cilt 
• Kemik
• Kan damarı
• Kemik iliği yer almaktadır. 

Ototransplantasyon işleminde kişilerin kendi vücut dokuları kullanıldığından dolayı doku reddi söz konusu değildir. Bundan dolayı uzun süreli ilaç kullanımına gerek kalmaz. Ancak hastanın vücudunun farklı bölgelerine gerçekleştirilen girişimler iyileşme sürecinin uzamasına sebep olabilir.

Allotransplantasyon

Aynı iki tür arasında transfer edilen dokuya allogreft, bu işleme ise allotransplantasyon adı verilmektedir. İki farklı insan arasında gerçekleştirilen doku ve organ nakilleri bu grupta yer alır. Donör yani transfer edilecek doku canlı bireyler, beyin ölümü gerçekleşenler ve ölülerden elde edilebilir.  

Farklı birçok doku bireyler arasında nakledilebilmektedir. Ancak alıcı bireyin bağışıklık sistemi farklı dokuları zararlı olarak algılayacağından dolayı iltihabi bir durum ortaya çıkar. Bu riski en aza indirmek amacıyla alıcı ve verici arasında doku uyumu testleri uygulanmaktadır. Orta dereceli ret reaksiyonları bağışıklık sistemini baskılayarak kontrol altına alınabilir. Kişinin ömür boyu ilaç kullanması gerekecektir. Kullanılan bağışıklık baskılayıcı ilaçlar enfektif hastalıklara karşı daha duyarlı hale gelmesine sebep olacaktır. 

Allotransplantasyonun özel bir alt grubu ise tek yumurta ikizleri arasında gerçekleştirilen doku nakline izotransplantasyon adı verilmektedir. Tek yumurta ikizleri tamamen aynı genetik yapıya sahip olduğundan dolayı ototransplantasyona benzer şekilde başarı oranı yüksektir. Doku reddi görülme oranı düşüktür.

Ksenotransplantasyon

Farklı iki türe ait canlılar arasında gerçekleştirilen doku veya organ nakline ksenotransplantasyon adı verilmektedir. Sığırlardan yapılan kalp kapakçığı doku nakli örnek olarak gösterilebilir. Henüz hayvanlardan insanlara gerçekleştirilen başarılı organ naklinin örneği bulunmamakla birlikte çeşitli çalışmalar devam etmektedir. Çalışmalarda başarı elde edilmesi durumunda organ nakillerinde yaşanan bağışçı problemi ortadan kaldırılabilir.

Organ Nakli Nasıl Yapılır?

Organ nakli standart bir tıbbi prosedür değildir. Farklı vericilerden farklı dokular cerrahi yöntemlerle hastaya nakledilir. Genel anlamıyla transplantasyon prosedürü 4 adımdan oluşmaktadır:

Alıcının Uygunluğunun Belirlenmesi

Transplantasyon ciddi bir cerrahi operasyondur ve yalnızca diğer tedavi yöntemleri yetersiz kaldığında tercih edilebilir. Organ yetersizliği olan her hasta organ nakline uygun olmayabilir. Organ nakli için gerekli şartlar sağlanmalı; hastanın yaşı, genel sağlık durumu ve naklin sağlayacağı yarar/zarar göz önünde bulundurulmalıdır.

Alıcı ve Verici Arasındaki Doku Uyumu

Alloplantasyon yani farklı bireyler arasındaki organ nakilleri belirli doku uyumu incelemeleri altında gerçekleştirilebilir. Transplantasyon immünolojisi alıcıya en uygun donörün seçilmesini, nakil sonrası ret ihtimalinin en aza indirilmesini ve nakledilen organın en uzun süreyle fonksiyon görmesini amaçlamaktadır. Doku uyumunun en önemli parametreleri kan grubu ve HLA antijenidir. Beyaz kan hücreleri üzerinde bulunan HLA adı verilen proteinlerin benzerlik göstermesi doku reddi oranını düşürmektedir. Bunun dışında işlem öncesinde ve sonrasında çeşitli uyum testleri uygulanmaktadır.

Organ veya Dokunun Cerrahi Nakli

Donörün hasta ile uyumlu olması durumda nakil gerçekleştirilebilir. Nakledilen organın canlılığının korunması ve doğru işlev görmesi için kan damarı ve diğer yapıların gerektiği şekilde birleştirilmesi gerekmektedir.

Operasyon Sonrası İlaç Uygulaması ve Kontroller

Nakil sonrası organın bağışıklık sistemi tarafından zarar görmesini önlemek amacıyla ilaç tedavisi uygulanır. Bunun yanı sıra kan testleri ile dokuya karşı antikor gelişip gelişmediği kontrol edilir. Organın fonksiyonlarının düzenli kontrollerle takip edilmesi olası risklerin erken tespiti açısından önemlidir.

Böbrek Nakli (Renal Transplantasyon)

Böbrekler kandaki atık maddeleri süzen ve vücudun su-mineral dengesini koruyan bir çift organdır. Çeşitli sebeplere bağlı olarak böbreklerin fonksiyonlarını yitirmesi böbrek yetmezliği olarak adlandırılır ve ölümcül sonuçları olabilir. Böbrek yetmezliğinin tedavisinde ilk seçenek diyaliz uygulamasıdır. Haftanın belirli günleri bir diyaliz merkezini ziyaret eden hastaların kanları mekanik cihazlar aracılığıyla süzülür. Ömür boyu devam eden bir uygulamadır.

Böbrek Nakli Kimlere Uygulanmaz?

Böbrek yetmezliğinin kalıcı tedavisi ise organ nakli yani renal transplantasyondur. Renal transplantasyon için ilk adım kişinin bu tedaviye uygunluğunun belirlenmesidir. Ciddi bir cerrahi operasyonu yaşı ve fiziksel durumu itibariyle tolere edebilmeli, ilerleyen dönemde katı bir ilaç programına uyacak bilince ve isteğe sahip olmalıdır.

• Kanser hastaları
• Şiddetli kalp ve damar hastalığı bulunanlar
• Tüberküloz ve hepatit gibi ciddi enfeksiyon hastalığı bulunanlar
• Karaciğer hastaları
• Sigara içenler
• Alkol ve madde bağımlıları böbrek nakli için uygun olmayan kişilerdir. 

Kişinin uygunluğunun belirlenmesinde fiziksel, psikolojik ve ailevi değerlendirmeler kullanılmaktadır. Böbrek nakli için uygun görülen kişiler organ nakli listesine adını yazdırabilir veya kendi ailesinden bağışçı bulabilir.  

Organ bağışı ve organ nakli birbiri ile doğrudan ilişkilidir. Uygun bağışçı bulunmadığı sürece nakil gerçekleştirilemez. Böbrek bağışı sağlıklı iken veya ölümden sonra gerçekleştirilebilmektedir. Her iki böbreği de sağlıklı birey, tek böbrek ile yaşamına sorunsuz şekilde devam edebilir.

Alıcı ve verici eşleştirilmesi sırasında kan grubu ve bağışıklık sistemine ait bir hücre olan lökositler üzerinde bulunan HLA proteinleri karşılaştırılır. HLA proteini uygun nakillerde organ reddi riski daha düşüktür.

Böbrek Nakli Nasıl Yapılır? 

Uygun bir bağışçı bulunduğunda nakil süreci planlanabilir. Nakil listesine adını yazdırmış bireylere uygun donör bulunduğunda hastane tarafından bilgilendirilirler. Doku uyumu konusunda yapılan incelemelerde sorunla karşılaşılmaması durumunda hasta ameliyata alınır. 

Böbrek nakli ameliyatı genel anestezi altında gerçekleştirilmektedir. Kişi tamamen uyutulur ve ameliyatla alakalı hiçbir ağrı hissetmez. Uzman doktor hastanın karnından bir kesi açar. Yeni böbreği yerleştirerek kan damarlarını birleştirir. Ardından hastanın idrar çıkışının sağlanması amacıyla üreterler böbreğe bağlanır. Hasarlı böbrekler hasta açısından risk oluşturmadığı sürece vücutta kalmasına izin verilir.

Böbrek Nakli Sonrası

Ameliyat sonrası uyanma odasına alınan hastanın hayati bulguları kontrol altında tutulur. Kişi kendini iyi hissetse de genellikle 1 hafta kadar kontrol altında tutularak olası risklere karşı değerlendirilir. Nakledilen böbreğin fonksiyon görmeye başlaması birkaç gün sürebilmektedir. Bu süreçte ameliyata bağlı ağrıların ortadan kaldırılması için ağrı kesiciler uygulanır. Böbreklerin bağışıklık sistemi tarafından reddedilmesini önlemek amacıyla uzun süreli ilaç tedavileri uygulanması gerekir. Taburcu sonrasında böbrek fonksiyonlarının değerlendirilmesi amacıyla belirli aralıklarla kontroller gerçekleştirilmelidir.

Böbrek Nakli Riskleri Nelerdir?

Böbrek nakli aynı zamanda ciddi bir ameliyat prosedürüdür. Buna bağlı olarak:

• Kanama
• Enfeksiyon
• Anesteziye bağlı riskler
• Pıhtı oluşumuna bağlı kalp krizi ve inme görülebilmektedir. 

Bunun dışında böbrek nakline özel riskler:

• Üreterde idrar kaçağı
• İdrar yollarında tıkanıklık
• Başarısız nakil
• Organ reddi olarak sıralanabilir. 

Organ reddi üzerinde sıkça durulsa da gerekli testler doğrultusunda yapılan nakillerin başarı oranı %80’in üzerindedir. Aile içi ve yakın akrabalardan yapılan nakiller başarı oranını yükseltmektedir. Böbrek nakli sonrası kullanılan ilaçlara bağlı olarak kilo artışı, kemiklerde incelme ve sivilce artışı gibi yan etkiler görülebilmektedir.

Karaciğer Nakli

Karaciğer, enerji metabolizması ve toksinlerin temizlenmesi ile yakından ilişkili organdır. Bunun dışında vücutta birçok görev vardır. Enfeksiyonlar veya diğer sebeplere bağlı olarak karaciğerin tam ve geri dönüşümsüz fonksiyon kaybına karaciğer yetmezliği adı verilmektedir. Tek tedavi seçeneği canlı verici veya kadavradan, tam veya kısmi karaciğer naklidir. 

Karaciğer yetmezliği hastaları özel bir skorlama sistemi kullanılarak listelenir. Puanı yüksek kişiler listede üst sıralara yerleştirilir ve bulunan ilk vericilerde nakil işlemi gerçekleştirilir. Kişinin sağlık durumu, diğer hastalıkları, karaciğere ihtiyaç duyma sebebi ve aciliyeti sıranın kendisine gelme zamanını etkilemektedir. 

Sırası gelen hastaya uygun donör bulunduğunda gerekli doku uyumu incelemesi gerçekleştirilir ve hızlı bir şekilde ameliyat süreci planlanır. Uygun karaciğer sağlıklı veya vefat etmiş bir bireyden elde edilebilir. Nakil operasyonu sonrası kişi yaklaşık 3 hafta boyunca hastanede kontrol altında tutulur. Karaciğer fonksiyonlarının takibi amacıyla düzenli kan testleri uygulanır ve ilaç tedavisi alır. Bağışıklık sistemini baskılayan ilaç tedavisi, diğer organ nakillerinde olduğu gibi uzun süre devam edecektir.

Karaciğer Nakli Riskleri

• Kanama
• Anestezi yan etkisi
• Enfeksiyon 
• Pıhtı oluşumuna bağlı kalp krizi ve inme 
• Safra kanallarında tıkanıklık veya sızıntı
• Doku reddi
• Kullanılan ilaçlara bağlı yan etkiler

Karaciğer Bağışı

Karaciğer kendini yenileme oranı yüksek bir organdır. İnsan vücudundan tek bir karaciğer olduğu düşünülse de birçok alt lobdan oluşmaktadır. Karaciğerin bu özellikleri sağlıklı bireylerin de karaciğer bağışında bulunabilmesine imkan sağlar. Zihinsel ve bedensel sağlığı yerinde, 18-60 yaş arası, ciddi bir kronik hastalığı ve bulaşıcı hastalığı olmayan herkes karaciğer bağışında bulunabilir.