Alışveriş Hastalığı

Alışveriş Hastalığı Nedir?

Psikiyatri bilimi içerisinde alışveriş hastalığı ilk olarak “oniomania” şeklinde tanımlanmıştır. Alışveriş hastalığı, ihtiyaç ya da finansal kaynaklardan bağımsız olarak para harcama dürtüsü olarak bilinmektedir. Oniomania hastaları kendileri veya başkaları için sürekli alışveriş ya da harcama yaparak kendilerini finansal ve duygusal anlamda sıkıntıya düşürecek ani ve anlık satın alım gerçekleştirirler.

Birçok kişi alışveriş yapmaktan hoşlanırken veya mutlu olurken kompulsif (zorlayıcı) alışveriş hastalığı ise bir davranış bozukluğudur ve ciddi sonuçlara neden olabilir.

Alışveriş hastalığı olan kişiler, giysi veya mücevher gibi belirli bir ürüne bağımlı olabilir veya gıda ve güzellik ürünlerinden gayrimenkullere kadar her şeyi satın alabilirler. Alışveriş hastalığı genelde isimlendirme bakımından hafif kalsa da ciddi bağımlılık, depresyon, anksiyete, düşük özgüven ve obsesif kompulsif bozukluk (takıntı hastalığı) gibi psikolojik problemleri maskeleyebilir.

Alışveriş hastalığı hakkında çok az şey bilinmektedir. Bazı kaynaklar kadınların alışveriş hastalığına sahip olma olasılığının erkeklerden daha fazla olduğunu göstermektedir. Diğer bazı araştırmalar ise erkek ve kadınlarda alışveriş bozukluğu gelişme riskinin eşit olduğunu öne sürmektedir.

Alışveriş Hastalığı Belirtileri

Bazı kişiler alışveriş hastalığını çok iyi saklayabilir ve bazen problemlerini bilenler sadece kendilerine en yakın olan insanlardır. Kompulsif (zorlayıcı) alışveriş hastalığı olanlar alışveriş işlemlerini gizleyebilir veya alışveriş için çok fazla paraya ya da güce sahip gibi görünebilirler.

Birçok kompulsif (zorlayıcı) alışveriş hastalığı olan kişiler büyük bir başarı ya da zenginlik imajı oluşturmaya çalışırken aslında derin bir borç sarmalı içindedirler.

Alışveriş hastalığı olan kişilerin şu belirtilere sahip olabilirler:

• Kişiler günlük veya haftalık alışveriş yapma takıntısı veya saplantısı içinde olurlar (obsesyon)
• Kişiler stresle başa çıkmak için alışveriş yaparlar (özellikle kadınlarda daha sık)
• Daha önceki kredi kartlarının limitini doldurduktan ve hiçbir ödeme yapmadıktan sonra yeni kredi kartları ya da krediler kullanırlar. Ayrıca bu kişiler maddi destek aldığı insanların üzerinde baskı kurarak onların daha fazla çalışmasını ve para vermesini isterler.
• Kişiler yaptıkları alışverişlerin finansal açıdan mantıksız olduğunu bildikleri halde alışverişe devam ederler.
• Kişiler alışveriş yaptıktan sonra şiddetli öfori (abartılı mutluluk) veya heyecan hissederler, ama bu çok kısa sürelidir.
• Gereksiz şeyleri (aynı renk ayakkabıdan 10 tane almak) veya kullanmayacakları eşyaları satın alırlar.
• Alışveriş hastaları aldıkları yeni ürünleri aile üyelerinden ya da arkadaşlarından gizlemenin bir yolu olarak satın aldıklarını gizler veya çöpe atarlar.
• Pahalı hediyeler satın alarak kendilerini ve başkalarını ödüllendirme gerekliliğini sürekli olarak hissederler.
• Maddi imkanları bittiğinde alışverişlerine devam etmek için yalan söyler ve bazen de hırsızlık dahi yapabilirler.
• Kişiler alışverişi bitip evlerine döndüklerinde ağır bir pişmanlık ve suçluluk hissederler ve daha sonra aldıkları ürünleri iade ederler. Genelde aldıkları ürünleri iade edebilecekleri mağazaları seçerler.
• Bu kişiler para ve borç yönetiminin kontrolünü tamamıyla kaybederler.
• Kişiler kompulsif alışveriş bozukluğunu bireysel olarak bitirme girişimleri her seferinde başarısızlıkla sonuçlanır.
• Alışveriş hastalığının bir sonucu olarak evlilikler ya da aile bağları sürekli zarar görür.

Alışveriş Hastalığı Nedenleri

Alışveriş hastalığının sebebi çoğu zaman psikolojiktir. Genelde bu kişiler yalnızlık duygusunu, depresyonu ya da stres bozukluğunu maskelemek ya da azaltmak için alışveriş yaparlar.

Aslında alışveriş hastalığı kişilerin yüzleşmekten kaçınmaya çalıştığı derin ve köklü psikolojik problemlerinin olduğunu gösteren bir belirti ya da yanıp sönen kırmızı uyarı işaretidir. Kişiler alışveriş yaparak kendini şımartır ve altta yatan rahatsız edici duyguları bir süreliğine bastırırlar.

Bazı insanlar alışveriş yapmanın mutluluğa ulaşmak için doğru bir anahtar olduğuna inanırlar. Bu bir araba, giyim eşyası ve hatta sanal bir ürün dahi olabilir. İnsanların hedefleri satın alma amaçlarını değiştirebilir. Alışveriş hastalığı olan kişiler aşağıdaki kategorilerden birine veya daha fazlasına girebilirler:

Kompulsif alışveriş yapma: Bu kişiler alışveriş yapmayı duygu düzenleme stratejisi gibi kullanırlar. Olumsuz duyguları bastırmak veya olumlu düşünceleri geliştirmek ve uzatmak için alışveriş yaparlar. Bu şekilde alışveriş yapanlar bir ürünü düşünürken, ararken ve satın alırken şiddetli bir mutluluk ve huzur hissetseler de daha sonra suçluluk duyar, bu da endişeye ve daha fazla alışveriş yapmaya yol açar.

Biriktirmek için alışveriş yapma: Bu kişiler devamlı pahalı parfümler, saatler ya da pahalı koleksiyon kartları satın alırlar. Aynı çantanın veya ayakkabının renginde kıyafetler veya mücevherler alırlar.

Saygı ve prestij için alışveriş yapma: Bu kişiler benlik saygısını (özgüven) ve sosyal statüsünü artırmak için devamlı pahalı ürünler satın alırlar. Bu kişiler, doğru ürünleri alarak başkalarından onay ve sevgi kazanacağına inanırlar.

Alışveriş Hastalığı Teşhisi

İhtiyaçlarından daha fazlasını satın alan insanlar olağan ve kabul edilebilir olduğundan en aşırı davranışların bile patolojik olarak kabul edilmesi uzun zaman alabilir. Alışveriş bağımlılığı genellikle 20-30 yaş arasında ortaya çıkar, ancak hastalığın ortaya çıkması için kişilerin mali bir çöküş veya iflas etmesi gereklidir ki bu da bazen birkaç yıl sürmektedir.

Alışveriş hastalarının teşhisi ve değerlendirilmesi, kişilerin teyit edilmiş davranışları ve bu davranışların sonuçlarının analizine dayanmaktadır. Tüketici bağımlılığı, borç ve kişisel harcama alışkanlıklarının psikolojik yönlerden değerlendirilmesine imkan veren test ve sorular alışveriş hastalarına yönlendirilir. Bu özel test ve sorular, alışveriş hastalığının uygun bir şekilde tedavi edilmesine yardımcı olmaktadır.

Alışveriş Hastalığı Tedavisi

Alışveriş hastalığının teşhisi gibi tedavi yönetimini sağlamak da zordur, çünkü yapılan sınırlı araştırmalar ışığında hangi tip tedavinin hangi hasta için iyi geldiği netlik kazanmamıştır. Psikolojik tedavi yöntemleri ve ilaçlar ile alışveriş hastalığı kontrol altına alınmaya çalışılmaktadır.

İlaç tedavisi: Alışveriş hastalığının obsesif kompulsif bozukluk (takıntı hastalığı) olarak kabul edilmesi ve depresyonla ilişkisi nedeniyle antidepresanların tedavide kullanılmaktadır.

Davranış terapisi: Kumar, alkol veya sigara gibi diğer bağımlılıkların aksine alışveriş hastalığının tedavisi, kişilerin alışveriş isteğini veya arzusunu kalıcı olarak ortadan kaldırmaya çalışmaz. Terapiden sonra, kişiler onları alışveriş yapmaya zorlayan uyarıcılar ile yüzleşirler. Terapi ile kişiler, davranışlarını değiştirme tekniklerini ve becerilerini öğrenirler. Ayrıca kişiler kendi sosyal statülerini farklı açılardan keşfederek olumsuz düşünce ve duyguları azaltırlar.

Başka kişilerin vasilik yapması: Alışveriş hastalarının tedavisinde genellikle arkadaşların, akrabaların veya güvenilen kişilerin alışveriş hastalarının giderlerini ve satın alma dürtülerini kontrol etmelerine yardımcı olmaları genellikle çok yararlıdır. Bu durumda, alışveriş bağımlılarının tüm paraları, kredi kartları ve banka hesapları vasilik yapan kişi tarafından kontrol edilir. Bazı durumlarda alışveriş bağımlıları yasal olarak mağazalara yalnız gitmemeyi kabul ederler.

Alışveriş Hastalığı Tedavi Edilmezse

Alışveriş bağımlılığının ya da hastalığının kısa vadeli etkileri olumlu görülebilir. Birçok anlamda kişiler alışverişi tamamlandıktan sonra mutluluk hissi yaşarlar. Bununla birlikte, bu olumlu duygular genellikle kaygı veya suçluluk ile karışık olabilir ve hatta suçluluk ve kaygı duyguları kişileri mağazaya daha fazla alışveriş için geri itebilir.

Alışveriş hastalığının uzun vadeli etkileri yoğun ve yıkıcı olabilmektedir. Birçok alışveriş bağımlısı mali sorunlar ile karşı karşıya veya borçlar ile boğulmuş halde olabilirler. Bazı durumlarda ek kartlar ya da evlerini ipotek ettirip alışveriş yapacak seviyeye gelebilirler. Destek tedavi almayan hastaların evlilikleri bozulabilir veya kişilerin ebeveynlerinden, çocuklarından veya diğer sevdiklerinden uzaklaşması gerekebilir.

Alışveriş Hastalığına Ne İyi Gelir?

• Alışveriş bağımlı kişiler harcamaları hakkında güvendiği kişilere bilgi vermelidir. Özellikle son altı aylık alışveriş tutarlarını ve ne kadar kredi kartı borçlu olduğu hakkında bilgi vermelidir.
• Alışveriş bağımlıları zamanlarını harcayacakları başka aktiviteler bulmalıdır. Futbol veya voleybol gibi takım oyunları, kitap kulüpleri, yemek ya da özel hobi dersleri gibi genellikle alışveriş düşünmeye veya yapmaya ayıracakları zamanı bu tarz etkinliklere vermelidirler.
• Alışveriş yaparken bağımlı kişiler yalnız kalmamalıdırlar. Özellikle eşleri ve arkadaşları ile alışveriş yapılmalıdır.
• Kişiler kendilerini kontrol ederken bir yandan da mutlu olmalıdır. Bu yüzden planlanan bir alışveriş bütçesi tamamlandığında kişiler kendilerini ödüllendirebilmeli.
• Zihni endişelerden ve anlamsız dürtülerden uzaklaştıran temiz havada koşmak ya da hızlı bir yürüyüş gibi egzersizler yapılabilir.
• Uyku eksikliği ruh sağlığını ciddi şekilde olumsuz etkilediği için alışveriş bağımlısı kişiler iyi bir gece uykusu almalıdırlar.
• Sebze, meyve, fındık, balık, yağsız et ve zeytin yağı gibi akıl sağlığına iyi gelecek besinler tüketilmelidir.

Alışveriş Hastalığına Ne İyi Gelmez?

• Market, mağaza ya da elektronik ticaret firmalarından devamlı indirim mesajı ya da reklam maili almak
• Tek başına alışverişe çıkmak
• Kredi kartına limit koymamak
• Sosyal anlamda yalnız ya da belli bir sosyal ilişki sahibi olmamak
• Alışverişe önceden hazırlanmış ihtiyaç listesi ile gitmemek
• Altta yatan depresyon gibi diğer psikolojik hastalıklar için psikiyatrist veya psikolog tarafından destek almamak
• Aileden ya da yakın ilişkide olan insanlardan destek ya da yardım istememek
• Devamlı alışverişi tetikleyen seyahatler yapmak

Alışveriş Hastalığı İlaçları

Alışveriş hastalarına doktorlar tarafından akut atak aşamasında ilaçlar reçete edilebilir. Alışveriş hastalığını sonlandırabilecek bir ilaç olmasa da belirli ilaçlar altta yatan diğer psikolojik problemlerin etkilerinin kontrolünde yardımcı olur. Gündüz rahatlatmaya yönelik veya gece boyunca uyumaya yardımcı olabilecek sakinleştirici ilaçlar hastalara reçete edilebilir.

Özellikle selektif serotonin geri alım inhibitörleri (SSRİ) depresyon olmak üzere birçok psikiyatrik bozukluklarda reçete edilmektedir. Yan etkilerinin geleneksel antidepresanlara göre daha azdır.

Hastalara genellikle floksetin, sertralin ve fluvoksamin verilmektedir.

Naltrexone adlı ilacın alışveriş yapma dürtülerini ve kompulsif alışveriş davranışlarını azaltması üzerine hastalara son yıllarda reçete edilmektedir.

Gebelikte Alışveriş Hastalığı

Özellikle bazı hamile kadınlarda dürtüsellik ve dürtü kontrol bozuklukları görülebilmektedir. Hamilelik dönemi öncesinde satın alma alışkanlıkları normal bir düzen içindeyken hamilelik ve hormonların etkisi ile bebeğe yönelik alışveriş dürtüleri kontrol edilemeyen bir hal alabilmektedir.

Anne olacak kişilerin bebeklerine yeni kıyafetler ve bakım ürünleri almaktan heyecan duymaları mantıklıdır. Ancak, sürekli fazladan yapılan alışveriş ise ele alınması gereken daha ciddi bir sorunun varlığına işaret edebilir. Bu yüzden hamile kadınlar, son zamanlarda yaptıkları aşırı alışveriş hakkında eşlerine ya da sevdiklerine bilgi vermeli ve bu konuda destek almalıdırlar.

Daha ciddi boyuttaki alışveriş bağımlılıklarında ise uzman bir psikiyatrist veya klinik psikologdan destek alınması gereklidir.

Çocuklarda Alışveriş Hastalığı

Alışveriş hastalığı yetişkinler için ciddi bir sorundur, ancak, çocuklar duyguları ile daha çok hareket ettikleri için alışveriş bağımlılığı onlar için daha ciddi bir sorun olabilir. Raflarda gördükleri ürünler ile anında duygusal bir bağ kurarak alışveriş yapmaktadırlar. Her yapılan alışveriş serotonin gibi mutlu eden kimyasallar salınmasına neden olabilir. Çocuklar ne kadar çok alışveriş yaparsa, o kadar iyi hisseder ve zamanla mutlu olmanın tek yolu olarak alışverişi görebilirler.

Alışveriş bağımlılığı özellikle boşanmış ailelerin çocuklarında sık karşılaşılan bir durumdur. Özellikle, çocuklar ile neler olup bittiği konusunda dikkatli ve nazik bir şekilde konuşulmalı ve gerekirse profesyonel bir danışman ya da psikologdan destek almak faydalı olabilmektedir. Çocuklar, ebeveynleri ile birlikte hazırladığı makul bir bütçe ile alışveriş sırasında mali durumlarını gözden geçirerek daha planlı bir alışveriş alışkanlığı kazanabilirler.

Alışveriş Hastalığı için Hangi Doktora Gidilir?

İnternet üzerinden kolayca bulunacak alışveriş hastalığı testi ile kişiler alışveriş bağımlısı olup olmadığı hakkında kabaca bir bilgi sahibi olabilirler. Bu testte yer alan sorulara verilecek cevaplar ışığında kişiler alışveriş bağımlılıklarının ne kadar olduğunu ölçebilir ve bazen kendi problemleri ile yüzleşebilirler.

Alışveriş hastalığı yaşayan kişiler, hastanelerin psikiyatri ya da klinik psikoloji bölümünden randevu alarak Psikiyatrist veya Klinik Psikolog ile görüşmesi gerekir.

Alışveriş hastalığı takıntılı (obsesif kompulsif bozukluk) bir hale gelip kişilerin hayat kalitesini, aile ilişkilerini ve sosyal çevresine ciddi anlamda zarar veriyor ise profesyonel bir yardım alması gereklidir.