Sinestezi

Sinestezi Nedir?

Sinestezi, yunanca algıların birlikteliği anlamına gelmektedir. İnsanlar, dünyayı duyu organlarıyla algılamaktadır. Sinestezi durumunda, kişilerin dünya algısı değişik olmaktadır. 

‘Limon’ kelimesinin ne renk yazılmış olursa olsun sarı görülmesi bir sinestezi örneğidir. Sinestezi deneyimleyen kişilere sinestet denmektedir. 

Bu konuda yeterli araştırma yapılmamış olsa da, yapılan araştırmaların gösterdiği sonuçlar dünyada her yüz kişiden iki ila dördünün bir ölçüde sinestet olduğu yönündedir. 

Yapılan çalışmalar, sinestezinin sadece duyumsama ile değil, duyumsamaların anlamlandırmalarıyla ilişkili olduğunu göstermektedir. 

Hem harfleri hem rakamları renkli gören sinestetlere hem S hem 5 olarak algılanabilecek bir çizim gösterildiğinde, çizimi S olarak algılarken farklı renkte gördükleri, çizimin 5 olabileceğini düşündüklerinde ise gördükleri rengin 5 ile bağdaştırdıkları renge dönüştüğü görülmüştür. 

Hafıza geliştirme antremanlarında, ezberlenmek istenen kavramların farklı kavramlarla bağdaştırılmasının (özellikle harflerin ve rakamların renklerle bağdaştırılması) hatırlamayı kolaylaştırdığı bulunmuştur. 

Sinestetlerde sık karşılaşılan hafıza gücünün bu ilişkilendirmelere bağlı olduğu düşünülmektedir.

Sinestezik algıların benzerlerine sinestet olmayan kişilerde de rastlanabilmektedir. Yukarıdaki gördüğümüz iki şekilden birinin adı kiki diğerininki buba olsaydı hangisinin adı kiki olurdu? 

İnsanların büyük bir çoğunluğu uçları sivri şeklin kiki, yuvarlak kenarlı şeklinse buba olduğunu düşünmeye eğilimlidir. Çünkü ‘ki’ sesini sivri algılamakta ve sivri algıladığımız şekillere uygun olduğunu düşünmekteyiz. 

Burada görsellikle işitselliğin iç içe geçtiği bir örnek görüyoruz. Herkesin beyni duyular arasında ilişkilendirmeler kurmaktadır, ancak bu ilişkilendirmeler her zaman aynı güçte olmamaktadır. 

Bu ilişkilendirmelerin ileri boyutlara ulaşması ile kişinin sinestet olduğu söylenebilmektedir. Bu ilişkilendirmelerin hiç yapılamaması durumunda da, kişinin mecaz anlamları algılamada daha başarısız olduğu görülmüştür.

Sinestezi Belirtileri Nelerdir?

Sinestezi, birbirine karışan duyuların çeşitliliğine göre farklı alt tiplere ayrılabilmektedir.

• Şekil-Renk Sinestezisi: Sinestezi örneklerinden bazılarında kişiler yazıldığı renkten bağımsız olarak belirli harfleri belirli renklerde görürler. Harfleri renkli gören sinestetlerden bazıları için sadece Latin alfabesindeki harfler renkli iken, diğerleri için kiril alfabesindeki harflerin de renkleri olabilir. Bazı sinestetler için ‘a’ harfi sarıyken bir diğeri için yeşil olabilmekte, kimi durumdaysa harfin kelimede bulunduğu yer, rengini etkileyebilmektedir. Sinestezi, kişiye özel bir durumdur.
• Ses- Renk Sinestezisi: Bazı durumlarda kişiler farklı sesleri çeşitli renkler olarak algılamaktadırlar. Sinestezik algılar uyaranın yarattığı ilk duyuyu etkilemez, bu sinesteziyi yaşayanların sesleri algılamasında bir sorun bulunmamaktadır. Ancak kişiler bazı sesleri duyduklarında bu seslerle ilişkilendirdikleri renkleri de algılamaktadılar. Örneğin bir müzik parçasını ses özellikleriyle tarif edeceklerine o parçanın renklerinden bahsedebilirler.
• Şekil- Kişilik Sinestezisi: Sinestezi yaşayan bazı kişiler, özellikle harflerin ve geometrik şekillerin belli kişisel özellikler ifade ettiğini düşünme eğilimindedirler. W harfini sinirli bulabilir, 6 rakamı ne kadar büyük yazılırsa yazılsın görmekte zorlanacakları kadar küçük algılayabilirler.

Bazı kişilerde sinestezinin yalnızca bir alt türü görülürken diğer sinestetler sinestezinin farklı alt türlerini bir arada deneyimliyor olabilirler. Sinestezinin seksenden fazla alt türü tanımlanmıştır. Ancak bunların hepsi ayni oranda ortaya çıkmamaktadır. En sık ortaya çıkan sinesteziler görsel algıyla ilişkili sinestezilerdir.

Sinestezinin görülme sıklığı bazı durumlarda artmaktadır. Kadınlarda sinestezi erkeklere göre daha sık görülmektedir. Sinestetler genellikle görsel sanatlara ve müziğe ilgilidirler. 

Sinestezi, solaklar arasında daha yaygındır. Genetik akrabalarında sinestezi görülmüş kişilerin sinestet olma ihtimalleri artmaktadır. Sinestetler, nörolojik incelemelere göre çoğunlukla sağlıklı bulunmaktadır. 

Sinestezi Nedenleri Nelerdir?

Çocuklukta, beyin hücrelerimiz arasındaki bağlar seçilimli olarak budanmaktadır. Bu işlem bazı kişilerde toplumun geri kalanından daha farklı gerçekleşebilmektedir. 

Sinestezinin, bazı kişilerin beyin bölgeleri arasındaki bağlantılarının çocuklukta budanmamış olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. 

Beyin bağlantılarıyla ilişkili olduğu bilinen genetik kodların sinestetlerde genel popülasyondan farklı bulunması, sinestetlerin genetik akrabalarında sinestezi görülme sıklığının artmış olması, sinestezinin beyin bölgeleri arasındaki bağlantılarla ilişkili olduğu fikrini desteklemektedir. 

Bu bağlantılar genetik olarak yönetilmekte olduğu için genetik akrabalarında sinestezi olan kişilerde sinestezi görülme sıklığı artmaktadır.     

Kişi sinestet olmasa da, geçici olarak sinestezi deneyimi yaşayabilir. Kişilerin sinestezi deneyimi yaşamasına sebep olabilecek çeşitli durumlar bulunmaktadır. 

Yapılan çalışmalarda uzun süre belli harflerin renklerle kodlandığı kağıtları okuyan kişilerin, tek renkli kağıtlarda da harfleri renkli gördükleri, ancak aradan geçen zamanla görüntünün eski haline döndüğü saptanmıştır. 

Psikotik ilaçların kullanımı, kişinin beynindeki farklı duyu bölgeleri arasında sıra dışı iletişimler kurulmasına sebep olabilmektedir. Bu iletişim sinestezi gelişmesine sebep olabilir. 

Ayrıca duyunun kendisi de değişebilmektedir. Bu ilaçlar çok uzun süre kullanılırsa duyular üzerine etkileri kalıcı hale gelebilir, bu sebeple ilaçların böyle etkileri olduğu anlaşıldığında ilaçlar yasaklanmakta veya kullanımı sınırlandırılmaktadır. 

Bazı kaktüslerin yapısında bulunan bir madde olan meskalin, psilocybe cinsi mantarlarda bulunan bir kimyasal olan psilosibin, özellikle görme duyusunu etkileyen ve laboratuvar ortamında sentezlenen LSD sinesteziye sebep olan halüsinojen (kişide halüsinasyonlara yani var olan nesnenin algılanmasında bozulmalara yol açan) maddelerdir. 

Bunun dışında etkileri daha geçici ve hafif olan sinestetik maddeler bulunmaktadır. Alkol, esrarın etken maddesi olan kannabis, ve hatta kahvede bulunan kafein, bazı kişilerde ve belli şartlar altında sinesteziye sebep olduğu gösterilmiş maddelerdir. 

Sinestezi Teşhisi

Sinestezi durumunun belirtileri görüldüğünde, sinestezinin sınırlarının belirlenmesi için çeşitli sinestezi testleri yapılabilmektedir. 

Bazı durumlarda kişinin algılarında değişimler görülse de bu durum sinestezi olarak kabul edilmemektedir. Algı farklılığının sinestezi olarak kabul edilmesi için belli koşullar bulunmaktadır.

• Kendiliğinden gelişmesi: Yapılan bazı çalışmalara göre; uzun süre harflerin renklerle kodlandığı yazılar gösterilen kişiler, standart renklerdeki yazılarda da harfleri kodlanan renklerde görmektedirler. Ancak bir daha renklerle kodlanmış yazılar görmediklerinde bu durum geri dönmektedir. Sinestezi durumundaysa kişiler, renklerle harflerin kodlandığı bir örnek görmeden, kendiliğinden böyle bir algı geliştirmektedirler. 
• Süreklilik: Bir şekilde kodlanan algılar her zaman birlikte algılanır. Örneğin bir besteyi dinlediği zaman ekşi tat alan bir kişi, aynı besteyi her duyduğunda ekşi tat almaktadır. Bir seferinde ekşi tat, bir seferinde kırmızı görüntü algısının oluşması sinestezi durumunda görülmemektedir.
• Hafıza: Kişiler, kendilerinde sinestetik bir algıya sebep olan şeyleri, sebep olduğu algıyla hatırlamaktadır. Örneğin bir ismin bir renkle birleştirildiği durumlarda, o isme sahip kişi görüldüğünde akla ilk gelen renk olmaktadır. 
• Duygulanımı Etkilemesi: Şekillerin, seslerin ve diğer duyuların kişilerde duygulanımı değiştirmesi beklenen bir durumdur. Kişi sinestet olarak tanımlanamasa da bir müzik onu üzebilir, bir renk çok canlı ve enerjik hissettirebilir. Ancak bu algılar genellikle sonradan öğrenilmeyle oluşmaktadır. Bu algıların doğuştan gelmesi, toplumun kültüründeki genel algılara uymaması ve ayrıntılı tarif edilebilmesi sinesteziye işaret eder. İngilizcede mavi anlamına gelen sözcük mecazi olarak hüzün anlamında kullanılmaktadır. Mavinin hüzne benzetilmesi bunun bir mecaz olduğu ve kültürel öğretilere dayandığı bilindiğinde sinestezi olmamakta, ancak maviyi gören herkesin içinde bulunduğu koşul ne olursa olsun mavi görüntü sebebiyle hüzünlendiğinin sanılması sinestezi tanımına girmektedir.

Sinestezi Tedavisi

Sinestezi, bir hastalık değildir ve tedavi gerektirmemektedir. Ancak sinestezi durumu yaşayan, özellikle de çocukluk çağındaki bireyler, değişiklikleri sebebiyle toplumdan dışlanabilmektedir. Bu durumda psikolojik destek alınması yararlı olabilmektedir. 

Geçici sinesteziye sebep olabilen ilaçların kullanılması sinesteziye sebep olmanın yanı sıra farklı nörolojik hastalıklara sebep olabilmektedir. 

Bu ilaçların ancak reçeteyle ve dikkatli kullanılması gerekmektedir. 

Herhangi bir ilaç kullanımı veya tedavi sonucunda sinestezi belirtilerinin görülmesi durumunda derhal tedaviyi veren doktora ulaşılmalıdır.

Sinestezi Tedavi Edilmezse

Sinestezi, tedavi edilen bir durum değildir. Ancak sinestetlerin bu durumu bilinmeli ve sinestetlerle buna uygun bir iletişim kurulmalıdır. 

Sinestezik algılarını paylaştıklarında yalan söyledikleri düşünülen sinestetler kendilerini toplumdan soyutlayabilir ve içe kapalı olabilirler. 

Bu durumda kişiler sosyal problemler geliştirirler ve tedavi edilmeyen durumun ilerlemesiyle psikolojik sorunlar baş gösterebilir. 

Sinesteziye Ne İyi Gelir?

Sinestezik olduğu düşünülen kişiler profesyonel kurumlarca teste tabi tutulmalı ve sinestezileri değerlendirilmelidir. Sinestezik kişiler yaratıcı olmaya ve iyi bir hafıza sahibi olmaya meyillidir.

Sinestezik kişilerin ilgi alanlarına yöneltilmesi sağlanmalıdır. Bu durumda yaratıcı olabilir ve sinestezilerini daha iyi değerlendirebilirler. Sinestezik kişiler hasta olarak algılanmamalı ve potansiyelleri küçümsenmemelidir. 

Ünlü fizikçi Feynman gibi sinestezik olup akademik olarak çok başarılı olan kişiler bulunmaktadır, sinestezi kişinin toplumun başarı algısınca başarı gösterememesini gerektirmez.  

Sinesteziye Ne İyi Gelmez?

Sinestezi, kişinin kontrolünde olan bir durum değildir. Kişi sinestezik algılarından bahsettiğinde anlattıklarını bir hikaye gibi uydurduğunu ya da kendine özgü olmak için olmayan belirtiler uydurduğunu düşünmemeliyiz. 

Sinestezi, aslında herkeste düşük seviyelerde bulunan bir ilişki kurma ve anlamlandırma yoludur. Hepimiz yemekleri kokladığımızda tadını hissediyoruz veya burnumuz tıkalı olduğunda tatları eskisi gibi alamıyoruz. 

Bazı kişilerde duyuların ilişkisi bundan çok daha öteye geçebilir, bu bir hastalık değil yalnızca değişikliktir. Tabii ki sinestezi kişinin hayatını olumsuz etkiliyor olabilir. 

Bu durumda sinestezinin olumsuz etkileriyle baş etmek gerekir. Ancak sinestetik bir kişinin karşılaştığı en büyük sorun toplumdan dışlanmak ve yalancı yerine konmaktır. 

Sinestet olduğu düşünülen kişilerin test edilmeleri ve sinestet oldukları bilindiğinde psikolojik destek almaları gerekmektedir.  Sinesteziye uygun olmayan şekilde yaklaşılması kişinin hayatını sinesteziden çok daha kötü etkileyebilir.

Sinestezi için Hangi Doktora Gidilmeli?

Sinestezi, nörolojik bir durumdur. Sinestezi teşhisi Çocuk Nörolojisi bölümlerinde koyulabilmektedir. Sinestezi durumunun işaretleri görüldüğünde doktora başvurularak uygun tıbbi testlerden geçerek tanıyı kesinleştirmek gerekmektedir. 

Sinestezi görüldüğü sırada kullanılan ilaçların prospektüsü incelenmeli ve doktora gidildiğinde kullanılan ilaçlar doktora bildirilmelidir. Sinestezi hastalığı, sık kullanılan yanlış bir ifadedir. 

Sinestezi bir hastalık değildir, ancak kişinin hayatını zorlaştıracak çeşitli etkileri bulunabilmektedir. Bu etkilerin yönetilmesi için tıbbi destek alınabilir.