Kortizol

Kortizol Nedir?

Böbrek üstü (adrenal) bezleri tarafından salgılanan kortizol hormonu, stres hormonu adı ile de bilinmektedir. Kortizol görevi sadece stres anında vücuttaki savaş veya kaç mekanizmasını sağlamak değildir. Karbonhidrat ve yağ metabolizmasını düzenleyen bu hormon; enerji üretiminin devamlılığını sağlama, aniden enfeksiyon oluşumunu önleme, hafızayı koruma, su ile tuz dengesini sağlama, tansiyon dengesini koruma, kan şekeri seviyesini koruma ve uyku ile uyanıklık döngüsünü sağlama gibi görevler de yapar. 

Kortizol Normal Değerleri Kaç Olmalı?

Sağlıklı bir yetişkinin kanında bulunan kortizol değeri, gün içerisinde sürekli olarak değişiklik göstermektedir. Sabah saatlerinde en yüksek seviyededir ve geceye kadar giderek düşer. Hastanın yaşı, cinsiyeti, uyku düzeni, genel sağlık durumu ve test sırasında kullanılan cihazlar da test sonucunu direkt olarak etkileyen faktörler arasında yer almaktadır. Zaman dilimlerine göre ideal kortizol referans aralığı şu şekilde sıralanabilir:

• Kortizol Sabah Değeri: 0,25 ile 0,60 mg/dl
• Kortizol Öğle Değeri: 0,08 ile 0,20 mg/dl
• Kortizol Akşam Değeri: 0,04 ile 0,13 mg/dl
• Kortizol Gece Değeri: 0,02 ile 0,07 mg/dl 

Kortizol Testi Nasıl Yapılır?

Kortizol seviyesi ölçümünün amacı, adrenal (böbrek üstü) bezler ve hipofiz bezindeki problemlerin araştırılması, Addison hastalığı ve cushing sendromunun teşhisinin yapılmasıdır. Tükürük, kan ve idrar tahlillerinden biri kullanılabilmektedir. Kan tahlili daha sık tercih edilir. Eğer gerekli görülürse tomografi ya da MR (manyetik rezonans görüntüleme) gibi ilave tetkikler de istenebilir. Test öncesinde ya da sırasında stres yaşanması, enfeksiyon varlığı, bazı ilaçların kullanımı ve gebelik gibi faktörler test sonucunun hatalı çıkmasına sebep olabilmektedir. Kortizol testi çeşitleri şunlardır:

• Kan Tahlili: Bu tahlil için hastanın elindeki ya da kolundaki toplardamardan bir iki ml kan örneği alınır. Kortizol seviyesi gün içerisinde sürekli olarak değiştiğinden dolayı bir günde 2 tahlil yapılması gerekebilmektedir. Sabah ve öğlen yapılan testlerin sonucu karşılaştırılarak daha kesin bir sonuç elde edilir. Kortizol testi aç karnına yapılması gereken bir tahlil olduğu için hastalar kan verene kadar kahvaltı yapmamalıdır.
• İdrar Tahlili: Bu test, hastadan toplanan 24 saatlik idrarda kortizol hormonu seviyesinin belirlenmesi amacı ile kullanılır. Sabah saatinden bir sonraki sabaha kadar yapılan tüm idrarlar temiz bir kabın içerisinde toplanır. İdrara çıkılan saatler bir yere not edilmelidir. Numune kabı bu süreçte buzdolabı gibi serin bir ortamda saklanmalıdır. 24 saatlik idrar toplandıktan sonra hastanenin ilgili birimine teslim edilir. Örnek toplama aşaması ile ilgili detaylı bilgi sağlık personelleri tarafından verilmektedir. İdrar toplarken yapılacak hatalar yanlış sonuca sebep olacağı için hastane çalışanlarının talimatları bire bir uygulanmalıdır.
• Tükürük Testi: Tükürük testinin gece saatlerinde yapılması gerekmektedir. Bu yüzden numune toplama işlemi hasta tarafında evde yapılır. Test öncesinde 15 dakika boyunca hiçbir şey yenmemeli ve içilmemelidir. Ayrıca testten hemen önce dişlerin fırçalanması da hatalı bir davranıştır. Numune almak için laboratuvardan verilen özel bir çubuk kullanılır. Bu çubuk, ağız içerisinde 2 dakika boyunca yuvarlanmalı ve tükürük ile kaplanmalıdır. İşlem tamamlandıktan sonra temiz bir kabın içerisine konarak ertesi sabah hastaneye teslim edilir.

Hamilelikte Kortizol Değerleri Nasıl Olmalı?

Gebeliğin ilerleyen aylarında kortizol değeri normale göre daha yüksektir. Bu durum sinirlilik gibi duygu durum değişikliklerine yol açabilir. Ancak kortizol hormonu bebeğin gelişimi için önemlidir. Bu hormonun aşırı yükselmesi halinde düşük ve preeklampsi (gebelikte yüksek tansiyon) riski oluşur. 

Bebeklikte Kortizol Değerleri Nasıl Olmalı?

Konjenital adrenal yetmezlik adı verilen, doğumsal böbrek üstü bezi yetmezliği hastalığı çocuklarda cinsel gelişim bozukluklarına sebep olur. Kortizol hormonu eksikliği görülmektedir. Bebeklerde enfeksiyon ve ishale neden olur. Bu açıdan eğer zamanında müdahale edilmezse ölümcül olabilmektedir. Tedavisi mümkündür ama fark edilmesi zor olabilmektedir. 

Kortizol Düşüklüğü Nedenleri ve Hastalıkları Nelerdir?

Stres hormonu kortizol, çeşitli hastalık ve sorunlardan dolayı, olması gerekenden daha az salgılanabilir. Genel olarak adrenal (böbrek üstü) bezlerin yeterince kortizol hormonu salgılamaması sonucunda ortaya çıkar. Fakat önemli olan üretimin azalmasına sebep olan sorunun tespit edilmesidir. Kortizol düşüklüğüne yol açan durum ve hastalıklardan bazıları aşağıdaki gibidir:

• Aşırı miktarda kan kaybı,
• Böbrek üstü (adrenal) bezlerinin ameliyat ile alınmış olması,
• Tüberküloz (verem) hastalığı,
• Doğuştan gelen adrenal (böbrek üstü) bez işlev ve yapı bozuklukları,
• AIDS hastalığı,
• Hipofiz bezinin (vücuttaki salgı bezlerini kontrol eder) çeşitli nedenlerle hasar görmesi ve işlevini kaybetmesi.

Kortizol Düşüklüğü Belirtileri Nelerdir?

Kortizol hormonunun vücutta pek çok işlevi vardır. Herhangi bir sebepten dolayı yetersiz kalması halinde, kan şekeri dengeleme ve enerji sağlama gibi görevleri tam olarak yerine getiremez ve çeşitli belirtiler oluşur. Hasta yoğun stres altında ise ya da herhangi bir enfeksiyonu varsa belirtiler daha şiddetli olabilmektedir. Kortizol hormonu eksikliğine bağlı olarak ortaya çıkan belirtiler şu şekilde sıralanabilir:

• Kilo kaybı,
• Yorgunluk ve halsizlik,
• İshal ya da kabızlık,
• Hipoglisemi (kan şekeri düşüklüğü),
• Ruh halinde değişimler,
• Bağışıklık sisteminde zayıflama.

Kortizol Düşüklüğü Tedavisi 

Kortizol hormonunun yeterince üretilememesi halinde replasman (yerine koyma) tedavisi uygulanır. Bu tedavide kortizol eksikliği, ilaçların yardımı ile giderilmektedir. Eğer hormon değerleri çok düşük değilse herhangi bir tedavi uygulanması gerekmeyebilir. Uzmanlar bu kararı alırken hastanın yaşını ve genel sağlık durumunu da göz önüne alır. Eksikliğin sebebi kötü huylu bir tümörse, cerrahi tedavi, kemoterapi ve radyoterapi uygulaması da yapılabilmektedir. 

Kortizol düşüklüğünde bitkisel tedavi yöntemleri de vardır. Fakat bu tedaviler bilimsel açıdan geçerliliğe sahip değildir ve tek başlarına iyileşme sağlamazlar. Altta yatan sağlık sorununun ilerlememesi ve ciddi yan etkiler oluşmaması için takip ve tedavinin bir doktor tarafından yürütülmesi gerekmektedir. Herhangi bir alternatif tıp yöntemi kullanmadan önce uzmanın onayı alınmalıdır. 

Kortizol Eksikliğine Ne İyi Gelir?

Ciddi derecede kortizol eksikliği yaşayan kişiler öncelikle doktorları tarafından reçete edilen ilaçları kullanmalılardır. Buna ek olarak gün içerisinde yapılacak bazı uygulamalar ile tedavi sürecine katkıda bulunulabilmektedir. İlaç tedavisini destekleyici uygulamalar şu şekilde sıralanabilir:

• C vitamini içeren besinler tüketmek,
• Günde 8 saatten daha az uyumamak,
• Sağlıklı ve dengeli beslenmek,
• Stresli ortamlardan kaçınmak. 

Kortizol Eksikliği Tedavi Edilmezse Ne Olur?

Kortizol eksikliği ilerleme gösterirse Addison hastalığına sebep olabilmektedir. Bu hastalıkta, kişilerin bağışıklık sistemi böbrek üstü bezlere saldırır ve adrenal (böbrek üstü bezi) yetmezliğe yol açar. Halsizlik, ani kilo kaybı, bulantı ve baş dönmesi gibi belirtileri vardır.

Bazı durumlarda bu belirtiler bir anda şiddetlenir ve bilinç kaybı ile ateş gibi ciddi komplikasyonlar (yan etki) görülür. Bu durum adrenal kriz olarak adlandırılmaktadır ve acil müdahale gerektirir. Bu yüzden Addison hastalarının özel bir hastalık kartı taşımaları gerekmektedir. Tedavisi için hastaların hayatları boyunca hormon ilaçları kullanması gerekir. 

Kortizol düşüklüğü mutlaka tedavi gerektiren bir sorundur. Tedavinin ihmal edilmesi durumunda hastalık belirtileri giderek ilerlemektedir. Sinirlilik, aşırı zayıflık, depresyon, tekrarlayan enfeksiyonlar ve kas ağrıları dayanılmaz hale gelebilir. Eğer altta yatan sebep kötü huylu bir tümörse hasta için hayati tehlike oluşur. Bu yüzden reçete edilen ilaçlar düzenli bir şekilde kullanılmalı ve düzenli kontroller aksatılmamalıdır. 

Kortizol Yüksekliği Nedenleri ve Hastalıkları Nelerdir?

Kortizol hormonunun fazla miktarda üretilmesi sonucunda kandaki oranı giderek artar ve kortizol yüksekliği oluşur. Böbrek üstü bezlerinin aşırı hormon salgılamasına sebep olan bazı hastalık ve durumlar şunlardır:

• Hamilelik,
• Yoğun strese maruz kalmak,
• Bazı tümörler,
• Hormon ilacı kullanımı.

Kortizol Yüksekliği Belirtileri

Kortizol hormonu üretimi normal düzeyi aşmaya başladığında vücutta çeşitli belirtiler görülmeye başlanır. Doktora gitmek için tüm belirtilerin oluşması beklenmemelidir. Anormal bir belirti görüldüğünde vakit kaybedilmemesi gerekmektedir. Kortizol yüksekliğine bağlı olarak ortaya çıkan belirtiler şunlardır:

• Kilo almak,
• Hafıza kaybı,
• Öğrenme güçlüğü,
• Yorgunluk,
• Kadınların yüzünde kıllanma,
• Tansiyon yüksekliği,
• Anksiyete,
• Sık sık idrara çıkma,
• Kemik erimesi. 

Kortizol Yüksekliği Tedavisi

Kortizol yüksekliği tedavisi için öncelikle altta yatan hastalık teşhis edilmelidir. Daha sonra sebebe yönelik bir tedavi planı oluşturulur. Hormon yüksekliğinin sebebi bir tümörse ameliyata ek olarak kemoterapi ve radyoterapi uygulanabilmektedir. Eğer sorun bir tümör değilse kortizol düşüren ilaçlar reçete edilmektedir. 

Kortizol Yüksekliğine Ne İyi Gelir?

Kortizol yüksekliği tedavisine ek olarak yapılacak diyet listesi düzenlemeleri hasta için faydalı olmaktadır. Ispanak, siyah çay, badem, portakal, balık ve avokado gibi besinlerin tüketilmesi tavsiye edilmektedir. Ayrıca düzenli egzersiz ve uyku da hastanın yaşam kalitesini ciddi ölçüde artırır. Bu uygulamaların tek başına yeterli olmayacağı bilinmeli ve doktor tavsiyelerine uyulmalıdır.  

Kortizol Yüksekliği Tedavi Edilmezse Ne Olur?

Kortizol yüksekliği, altta yatan hastalığa ek olarak çeşitli sağlık sorunlarının ortaya çıkmasına yol açabilmektedir. Bu sağlık sorunlarından bazıları şu şekilde sıralanabilir:

• Adet düzensizliği,
• Cushing sendromu (obezite, cinsel fonksiyon bozukluğu, kıllanma, kemik erimesi ve baş ağrısı gibi sorunlara yol açan bir hastalık),
• Tansiyon yükselmesi,
• Tekrarlayan enfeksiyonlar,
• Şeker hastalığı. 

Kortizol yüksekliği tedavi edilmediğinde altta yatan hastalık giderek ilerler. Ayrıca tedavi geciktikçe kişilerde şeker hastalığı gibi hastalıkların oluşma ihtimali giderek artar. Yüksek kortizol etkileri sonucunda hastada kalp krizi ve inme riski oluşur. Bu nedenle tedavi ihmal edilmemelidir.