Yatak Yarası

Yatak Yarası Nedir?

Yatak yarası bir diğer adı ile bası yarası kronik rahatsızlıklar nedeniyle veya operasyon sonrası dönemde hareketsiz kalan hastalarda meydana gelen belirli bir alandaki ve genelde kemik çıkıntıları üzerindeki yumuşak dokularda basınç nedeniyle kan dolaşımı azaldığında ortaya çıkan cilt ya da doku hasarıdır.

Eskiden bu yaralar dekübit ülser olarak adlandırılırdı. Dekübit kelimesi Latincede sırt üstü anlamına gelmektedir ve oturan insanlarda da yara görüldüğünden artık bu kullanım yerine bası yarası kullanılması daha doğru görülmektedir.

Yatak yaralarının çoğu hareketsiz kalma sonrası 1 veya 2 gün içerisinde ortaya çıkmaya başlar. Hastanede oluşan yatak yaraları ise genelde hastaneye yattıktan sonraki ilk 2 hafta içerisinde gelişir.

Yatak Yarası Evreleri

Yatak yaralarının evrelenmesinde derinliğe göre 5 farklı derecelendirme mevcuttur:

• 1.Evre: Bu evrede deride basmakla kaybolmayan kızarıklık mevcuttur. Ödem görülebilir. Deri bütünlüğünün bozulmamış olması çok önemli bir noktadır çünkü basınç kalktıktan sonra hastanın iyileşmesi kolay olacaktır.
  
• 2.Evre: Hala yüzeyel sayılabilmek ile beraber biraz daha alt katmanlara ilerlemiş doku kaybı mevcuttur. Deride derin olmayan çukur ve hatta su toplanması gözlenebilir.
  
• 3.Evre: Artık deride tam derinlikte doku kaybı veya nekroz (canlı dokuların ölmesi) vardır. Yara kemik, tendon ve eklemlere kadar uzanmaz ancak sekonder enfeksiyon eklenirse yara komplike hâline gelebilir ve bu durumda cerrahi girişim gerekebilir. Meydana gelen yara çukur şeklinde gözlenir ve genellikle ağrısızdır.
  
• 4.Evre: Yara artık kemik dokuya, tendona ve eklem kapsülüne kadar ilerlemiştir.
  
• 5.Evre: Yara artık kemik doku, vücut boşlukları ve eklemlere yayılmıştır. Osteomiyelit (kemik iltihabı), kemik kırıkları, eklem çıkıkları ve septisemi (kan dolaşımı enfeksiyonu) gelişebilir.
  
• 6.Evrelendirilemeyen Evre: Yara yatağının sarı nekrotik doku ya da eskar (sarımsı kahverengi, kahverengi veya siyah) ile tamamen kapanması nedeniyle yaranın gerçek derinliği bilinemez ve genelde tüm tabakalarda doku kaybı vardır.
  
• 7.Şüpheli Derin Doku Hasarı: Rengi mor ya da koyu kahverengi/bordo olarak değişmiş ancak derinin sağlam olduğu içi kanla dolu vezikül.
  

Bu sınıflandırma her zaman klinik olarak gözlenmeyebilir. Bazen deride küçük bir lezyon görülürken görünenden çok daha yüksek evrede bası yarası çıkabilir.

Yatak Yarası Belirtileri Nelerdir?

Yatak yarası gözle görülüp fark edilebilmektedir. Erken aşamada yara yerinde cildin rengi değişmeye başlar; açık tenli insanlarda kırmızı lekeler oluşurken, koyu tenli insanlarda mor veya mavi lekeler oluşur. Rengi değişmeye başlayan deriye parmakla basıldığında renk beyazlamaz, solmaz ve bu yatak yarası için önemli bir belirtidir. Deri süngerimsi ve sert olarak gözlenir. Yara yerinde ateş hissedilir. Etkilenen bölgede ağrı veya kaşıntı hissedilebilir.

Belirtiler evrelere göre değişmektedir. 1.evrede yukarıda belirtildiği gibi basmakla solmayan kızarıklıklar görülebilir, deri bütünlüğü bozulmamıştır. 2.evrede artık yüzeysel olarak açık ülser gözlenmeye başlar, sarı nekrotik doku gözükmez, parlak ve kuru yüzeyel doku kayıplı ülserler gözlenebilir. 3.evrede kemik, tendon ve kaslar etkilenmezken tam kalınlıkta doku kaybı vardır ve deri altı yağ dokusu gözle görülebilir. 4.evrede artık kemik görülebilir ve kemik iltihaplanması oluşabilir.

Yatak Yarası Nedenleri Nelerdir?

Yatak yarası nedenleri hastaya ve çevreye bağlı olarak ayrılabilir.

Hastaya bağlı nedenler: Hastanın hareketlerinde azalma sonucu kan akımı yavaşlar ve dokuların oksijenlenmesi azalır bu durum yatak yarası riskini arttırır. Yetersiz ve dengesiz beslenme yara iyileşmesi sürecini olumsuz etkiler. Proteinler, arjinin, çinko, A vitamini ve C vitamini yara iyileşmesinde önemli kesin öğeleridir. Özellikle protein ve albümin eksikliği olan hastalarda yara açılmasının daha hızlı olduğu ve yara iyileşmesinin geciktiği bilinmektedir. Yetersiz besin yanında yetersiz sıvı alımı da kan volümünün düşmesine neden olur ve oksijen, besin öğeleri, immun hücreler hasarlı dokuya taşınamaz.

Çevreye bağlı nedenler: Basınç dışında sürtünme, ısı, cildin ıslak kalması yatak yarası oluşmasına zemin hazırlamaktadır. Bu sorunlar doğru ve bilinçli bir bakım uygulanması ile çözülebilir. Bakım ve davranış hataları, temizlik eksikliği yatak yarası oluşumuna neden olabilir.

Yatak Yarası Teşhisi

Yatak yarası belirtileri evrelere göre değişmektedir, yatak yarasının tespitinde herhangi bir laboratuvar testi ve görüntüleme yöntemi kullanılmaz. Fizik muayene ve hasta öyküsünün alınması teşhiste temeli oluşturur.

• Evre 1’de ciltte herhangi bir lezyon yoktur, basmakla solmayan kızarıklıklar ve morarmalar mevcuttur.
• Evre 2’de cildin alt kısmına ilerlemeye başlamış yüzeysel ülser gözlenir.
• Evre 3’te cildin tüm katmanlarında kayıp gözlenir, açılan lezyondan cilt altı yağ dokusu görülebilir.
• Evre 4’te ise artık yaraya bakıldığında kemik, kas dokular gözükür.

Yatak Yarası Tedavisi

Bası yarası için en iyi tedavi yöntemi oluşmasını önlemektir. Bunun için de ilk adım hasta yakınlarının ve hastanın bakımını üstlenen bireylerin tam olarak bilgilendirilmesi gerekmektedir.

Önlemek için yapılması gerekenler:

1. Belli aralıklarla hastanın pozisyonunu değiştirme: Burada amaç hastanın kan dolaşımını sağlayarak hassas bölgelerde basıncı azaltmak suretiyle yara oluşumunu önlemektir. Bu sebeple 3-4 saatte bir hastaların pozisyon değiştirmesi sağlanmalıdır.
   
2. Yatak Yarası için riskli bölgelerin tespiti: Kalça, kuyruk sokumu, dizler yara oluşmasına açık alanlardır, bu alanlarda basınç oluşumunu en az seviyeye indirmek gerekmektedir.
   
3. Hijyen sağlanması: Hastalar yatıyor olsa dahi terlerler ve kirlenirler. Mümkünse günlük olarak hastaya duş aldırılması ya da en azından parfümsüz sabunlu bez ile tüm vücudun temizlenmesi yara oluşumu önlenmesinde önemli bir adımdır. Önemli bir diğer adım da temizlik sonrası bölgelerin kuru tutulmasıdır.
   
4. Basınç azaltılması: Mağazalardan alınan bası yarası minderi ile basınç azaltılması sağlanmalıdır.
   
5. Hastanın beslenmesi ve su dengesinin sağlanması: Yeterli ve dengeli bir beslenme uzun süre yatan hastalar için çok önemlidir. Su dengesinin sağlanması hastanın ihtiyacı olan tüm besinlerin sağlanması hastanın genel durumunu iyiye götürecektir. Protein alımı dikkatle takip edilmelidir çünkü büyük yaralarda akıntı ile ortalama 50 gr protein kaybı olur. Arjinin desteğinin bası yara iyileşmesinde olumlu etkileri mevcuttur. Vitamin A, vitamin C, bakır, çinko ve magnezyum gibi elementler de yara iyileşmesi üzerinde etkilidir. Serum albumin düzeninin 2 gr/dl olması normal yara iyileşmesi için gereklidir.
   

Önlemler alınmazsa veya önlemlere rağmen bası yarası oluşursa bu aşamadan sonra oluşan ülserlerin tedavisi gerekmektedir. Eğer oluşan yara cildi çok ciddi hasara uğratmamış ise cilt nazikçe temizlenmeli ve kuru kalması sağlanmalıdır. Yatak yarası bandı kullanımı yarayı nemli ve temiz tutmak suretiyle iyileşmeye yardımcı olabilir ve ayrıca oluşabilecek enfeksiyonlara karşı bir koruma sağlar.

Tedavi aşamasında ilginç olan bir husus ise yatak yarasına nişastanın iyi gelmesidir. Pudra gibi yara üzerine uygulanan nişasta açılmış olan yaraların kapanmasını sağlamakta ve hatta yenilerinin açılmasına da engel olmaktadır.

Tedavi için medikal tedaviler de mümkündür. Ağrı mevcut ise doktor bilgisi dahilinde ağrı kesici ilaçlar kullanılabilir. Enfeksiyon gelişimine karşı lokal tedaviler yetersiz gözüküyorsa doktor bilgisi dahilinde antibiyotik kullanımına başlanabilir. Topikal antibiyotik ve antiseptik uygulanması için kanıtlamış bir enfeksiyon olması gerekmektedir, gereksiz kullanımı yara iyileşmesini geciktirebilir. Yara yerinden akan sıvının emilmesini sağlayarak yaranın temiz kalmasını sağlayan negatif basınç (vakum) tedavisi de bir seçenektir.

Yatak Yarası Ameliyatı

İlk iki evrede cerrahiye ihtiyaç duyulmaz iken 3.,4. Ve 5. evrede cerrahi bir tedavi seçeneği olabilir. Amaç nekrotik dokunun yara bölgesinden bir an önce uzaklaştırılarak yerine kanlanması iyi sağlam dokuların gelmesinin sağlanmasıdır.

Enzimatik debridman (ölü dokunun temizlenmesi) kullanılabileceği gibi cerrahi debridman ve defekt onarımı tercih edilebilir. Bu işlemlerde amaç kusurlu dokuyu uzaklaştırarak yerine sağlam kanlanması iyi dokuların gelmesinin sağlanmasıdır.

Enzimatik debridman için en çok tercih edilenler kollajenaz içerikli olanlardır. Nekrozlu dokudaki işlevini yitirmiş kollajen liflerini yıkarak yara yerinden uzaklaşmasını sağlarlar.

Cerrahi debridman uygulanması işleminde nekrozlu görev yapmayan doku cerrah tarafından kesip çıkarılır ve bu şekilde yerine kanlanması iyi olan dokunun yara yerine gelmesi sağlanır.

Yaranın kapatılması için tercih edilecek yönteme yaranın büyüklüğüne, yerine ve durumuna göre karar verilir. Yara yeri dikilerek kapatılacağı gibi greft ve flepler tercih edilebilir. Onarımda flep (kendi kanlanması olan bir dokunun başka bölgeye nakledilmesi) kullanılması kanlanmayı daha çok destekleyeceği için cerrahide üstünlük sağlar. Flep olarak kas-deri flebi tercih edilmesinin yaranın tekrar etmesini en az seviyeye indirdiği çalışmalar ile doğrulanmıştır.

Yatak Yarası Tedavi Edilmezse

Genel hatları ile bakıldığında çok basit bir durummuş gibi gözüken bası yarası vaktinde ve doğru müdahale sağlanmazsa uzuv kaybına ve ölüme dahi sebep olabilmektedir. 1 ve 2. evrelerdeki bası yaraları cilt hasarına sebep olan basit yaralar olarak görülebilmesine rağmen 3.,4. ve 5. evredeki yaralar kemik dokuya kadar ilerleyebildiği için enfeksiyon oluşmasına sebep olabilir.

Enfeksiyon; lokal apse, osteomiyelit, sepsis şeklinde ortaya çıkabilir. Enfeksiyon ve yaranın kontrol altına alınmaması sonucu öncelikle yara oluşmuş bölgede uzuv kaybı daha ileri aşamalarda ise enfeksiyonun tüm vücuda yayılması ile ölüme sebep olacak seviyeye gelebilir. Bu sebeple sepsisten şüpheleniliyorsa kültür sonuçları beklenmeden ampirik antikorlardaki başlanmalıdır.

Yatak Yarasına Ne İyi Gelir?

Daha önce de belirtildiği gibi bası yarasında öncelik yaranın oluşmasının önlenmesidir. Bunun için sağlıklı ve dengeli beslenme önemli bir yer tutmaktadır. Ayrıca hastaların pozisyonlarının sık sık değiştirilmesi ve basınç azaltmak için bası yarası minderlerinin kullanılması çok faydalıdır. Oluşan yaralara nişasta uygulanmasının yara kapanmasına etkili olduğu bilinmektedir.

Hamilelikte Yatak Yarası

Bazı riskli gebeliklerde doktorlar annenin yatak istirahatini önermektedir. Yatak istirahatindeki gebe hep aynı pozisyonda yatarsa özellikle kuyruk sokumu bölgesinde yatak yarası meydana gelebilmektedir. Gebelerde oluşan yatak yarasının bir riski ise gebelerin ilaç kullanımının kısıtlı olmasıdır. Eğer medikal tedavi gerektirecek seviyede bir yatak yarası oluşur ise gebeler ağrı kesici dahil çoğu ilacı kullanamayacağı için hem ağrıları çok olacak hem de antibiyotik kullanımı yasak olduğu için oluşabilecek enfeksiyonun önüne geçilemeyecektir.

Bu sebeple gebelerde bası yarasının önlenmesi çok daha önemlidir.

Çocuklarda Yatak Yarası

Çocuklarda deri ve deri altı cilt tabakasının ince olması, deriyi kurumaktan koruyan ve yağ bezlerinden salgılanan yağların 8 yaşında salgılanmaya başlaması, bağışıklık sisteminin yeterli olmaması bası yarası gelişme riskini arttırmaktadır. Ayrıca oluşan yaraların iyileşme seyrinin farklı  olmasına, hastanede yatış süresinin uzamasına ve tedavi maliyetinin artmasına neden olmaktadır.

Çocuklarda bası yarası oluşumu beslenme, anemik olup olmama, deri nemliliği, malnütrisyon, susuz kalma ve immun sistemin durumu ile fazlası ile ilişkilidir. Yoğun bakımlarda yarış süresinin uzun olması, ödem, kilo kaybının olması risklerin artmasına neden olmaktadır.

Çocuklarda bası yaraları kalça, topuk, kulak, kafa arkası, kulak ve omurgada yoğunluk kazanmaktadır.

Hareketsizliğin yanı sıra dokuların oksijenlenmesini engelleyen kalp ve dolaşım hastalıkları, nörolojik hastalıklar ve malnütrisyon doku iyileşmesini geciktirir. Kansız hastalarda da doku oksijenlenmesi azalacağı için bası yarası açısından risk oluşturmaktadır.

Bebeklerde Yatak Yarası

Yenidoğanlarda görülen doğuştan gelen hastalıklar hastanede yatışa sebep olabilmektedir. Çocuklarda görülen özelliklere ek olarak ter bezlerinin 2-3 yaşında olgunlaşması yenidoğan grubunda bası yarası açısından ek risk faktörü oluşturmaktadır. Ayrıca bebeklerin beslenmesi konusunda da zorluk yaşanabilir bu da bası yarası oluşumunda risk faktörü olacaktır. Bebeklerde ilaç kullanımı en az seviyede tutulmak istendiği için bası yarasının oluşmasının önlenmesi  daha da önem kazanmaktadır.

Yatak Yarası için Hangi Doktora Gidilir?

Bası yarası diğer hastalıklar gibi tek bir doktorun ilgi alanına giren bir durum değildir. Tedavi için genellikle farklı branşlardan birçok doktorun ve yardımcı sağlık ekibinin beraber çalışması gerekmektedir. Hasta veya hasta yakınları basınç yerlerinde özellikle kemik çıkıntıları üzerinde kızarma morarma gibi belirtiler gözlemlediği anda doktora başvurmalıdır. İlk başvurulan doktor genellikle Cildiye doktorudur.

Gerekli tespitler yapıldıktan sonra multidisipliner (farklı branşlardan birçok uzman işbirliği ile) bir yaklaşımla tedaviye başlanmalıdır. Bu ekipte fizik tedavi uzmanı, cildiye doktoru, plastik cerrah yanında beslenme düzeni için bir diyetisyen, bakım desteğini sağlamak için hemşire de bulunmalıdır.