Hartnup Hastalığı

Hartnup Hastalığı Nedir? 

Hartnup hastalığı, proteinlerin yapı taşı olan aminoasitlerden bazılarının, boşaltım sistemiyle atılımının arttığı genetik bir hastalıktır.  

Bağırsaklarda ve böbreklerde, aminoasitlerin kana geçmesine aracılık eden kanallar bulunmaktadır. Kişide genetik sebeplerle bu kanalların yeterince işlevsel olmaması halinde kanallar aracılığıyla geçen aminoasitlerin yalnızca küçük bir yüzdesi vücuda alınabilir. Vücuda, gerekli aminoasitlerin alınamaması sonucunda vücudun bazı işlevlerinde bozulmalar görülebilir. 

Hartnup hastalığında hem bağırsaklarda hem de böbreklerde yer alan aminoasit kanalları etkilenmektedir. Bu sebeple hem kişinin yediklerinde bulunan aminoasitler vücuda az miktarda geçecek, hem de kanda bulunan aminoasitler böbreklerden yüksek miktarda atılacaktır. Kişinin hastalıktan etkilenme durumunun beslenme düzeniyle ilişkisi bulunmaktadır. Vegan veya vejetaryen beslenenler hayvansal proteinlerde bitkisel proteinlere göre yüksek oranda bulunan bazı aminoasitleri daha düşük miktarlarda almaktadır. Zaten alımı az olan aminoasitlerin kana geçişindeki sorunlar kişinin hastalıktan daha çok etkilenmesine sebep olabilmektedir. 

Aminoasitler vücutta yalnızca proteinlerin yapısına katılarak görev almaz. Hartnup hastalığında vücuda alımı azalan aminoasitlerden biri olan triptofan, B₃ vitamininin vücutta üretilmesinde rol oynamaktadır. Bu sebeple, Hartnup hastalığı yaşayan kişiler, B₃ vitamini eksikliği ile karşı karşıyadır. Beslenme düzenine dikkat edilmesi ve gerekli vitamin takviyelerinin kullanılması bu sorunun çözülmesini sağlayabilir.

Hartnup hastalığı, bozuk genin her iki kromozom çiftinin üzerinde olması ile ortaya çıkmaktadır. Bu sebeple kişiler hastalıklı geni kromozomlarından birinde taşıdıklarının farkında olmadan Hartnup hastası çocuk sahibi olabilmektedir. Hartnup hastalığının görülme oranı yaklaşık olarak 1/30.000’dir. Ancak genetik hastalıklar toplumda eşit olarak dağılmazlar; her biri, genetik mutasyonu bir kromozomunda taşıyan iki kişinin çocuğunda Hartnup hastalığının görülme riski dörtte birdir.     

Hartnup Hastalığı Belirtileri Nelerdir?

Hartnup hastalığı, kişiden kişiye farklılık gösteren şikayet ve bulgulara sebep olabilir. Hartnup hastalığının belirtileri sıklıkla üç ila dokuz yaşları arasında ortaya çıkmaktadır. Ancak bazı kişiler genetik olarak Hartnup hastasıyken, herhangi bir şikayetleri bulunmayabilir. Bazı kişilerin belirtileri erişkinlikte ortaya çıkmaktadır.  

Hartnup hastalığında sık görülen belirtiler şunlardır: 

• Vücudun ışık alan bölgelerinde, özellikle yüz, kol ve bacakta ortaya çıkan; kırmızı, pullu, ışığa duyarlı döküntüler 
• Kasların uyumlu çalışmasında bozulmalar (ataksi)
• Konuşma bozuklukları (dizartri)
• Ellerde ve dilde ara sıra ortaya çıkan ince titremeler
• Yürüme bozuklukları
• Kasların istemsizce kasılması, katılık

Bazı hastalarda görülmüş olan ve hastalıkla bağlantılı olduğu tahmin edilen durumlar da vardır: 

• Bilişsel gelişimde gerilik
• Entelektüel yeti yitimi (ılımlı mental gerilik)
• Nöbet geçirme
• Ani bilinç kaybı (senkop)
• Kaba titremeler
• Kas tonusunda azalma (kasların yeterince kasılamaması, gevşek kas)
• Baş ağrısı
• Baş dönmesi/ vertigo
• Hareket gelişiminde gerilik
• Psikiyatrik sorunlar
• Duygu durum bozuklukları
• Depresyon
• Kafa karışıklığı
• Kaygı bozuklukları
• Sanrı
• Halüsinasyon
• Çocuklarda yaşa göre kısa boy
• Çift görme 
• Göz seğirmesi
• Üst göz kapaklarında düşüklük
• İshal
• Göğüste ağrı ve yanma 

Hartnup hastalığı, kişiyi her zaman aynı düzeyde etkilememektedir. Hastalığın daha fazla şikayete sebep olduğu dönem, hastalığın alevlenmesi olarak adlandırılır. Hartnup hastalığı alevlenmelerle giden bir hastalıktır. Beslenme düzeninin bozulması, protein ve vitamin alımına dikkat edilmemesi, duygusal stres gibi durumlarda Hartnup hastalığından kaynaklanan şikayetler artış gösterebilir. Çoğu hastada alevlenme döneminde artan ilk şikayet ishaldir. 

Hartnup hastalığı kişinin yaşının ilerlemesi ile daha az sıkıntıya sebep olur. Hartnup hastalığı sebebiyle bilinç kaybı, nöbetler, hareket etme ve konuşmada zorluklar yaşayan çocukların hayatlarının ileri dönemlerinde Hartnup hastalığnın alevlenme sıklığının oldukça azalması beklenmektedir.   

Hartnup Hastalığı Nedenleri Nelerdir?

Hartnup hastalığı, vücut kromozomları (cinsiyete bağlı olmayan kromozomlar) üzerinde bulunan SLC6A19 isimli gendeki mutasyonlara bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu genin her iki kromozom üzerinde yer alan kopyalarının mutant olması halinde aminoasitlerin geçişini sağlayan kanallardan birinin etkinliği azalmaktadır. Bu kanalın etkinliğinin azalması bazı aminoasitlerin vücuda alımında kusur oluşmasına sebep olur. Aminoasitler hem bağırsaklardan emilemez hem de böbreklerde idrarı oluşturacak olan sıvının içerisinden emilerek kana geri verilemez. Böylece hem böbrekler hem de bağırsaklar aracılığıyla aminoasit atılımı gerçekleşir.

Aminoasitler, proteinlerin yapısına katılan ve çeşitli vitaminlerin sentezlenmesi için ham madde oluşturan hayati organik bileşenlerdir. Aminoasitlerin düşüklüğü, aminoasitlerden üretilen tüm maddelerde eksikliğe sebep olur. Özellikle stres durumlarında, vücudun bağışıklık sisteminin önemli bir parçası olan proteinlerin üretiminin artması gerekir. Hartnup hastalarında gerekli artışın sağlanamamasıyla bulgular ortaya çıkabilir veya kötüleşebilir. 

Hartnup hastalığının alevlenmesine sebep olan stres durumları; zayıf beslenme, vücut sıcaklığının artması (ateş), güneş ışınlarına maruziyet, çeşitli ilaçlar, hastalanma, psikolojik stresten biri veya birkaçı olabilir.         

Hartnup Hastalığı Teşhisi 

Hartnup hastalığı hastalarda çok farklı şikayet ve bulgulara sebep olabilmektedir. Üstelik ciddi şikayeti olmayan kişilerde hastalığın teşhis edilmesi, çocuk sahibi olmaları halinde çocuklarında Hartnup hastalığı olmamasının sağlanması açısından önem taşımaktadır. Bu sebeple Hartnup hastalığından şüphelenilen kişilerde tanı mutlaka kesinleştirilmelidir.  

İdrar Testi: İdrarda bazı aminoasitlerin yüksek seviyelerde olduğunun gösterilmesi, hastalığın tanı almasını sağlayabilir. Hartnup hastalarında işlevi azalmış olan kanalın, alımında görev aldığı aminoasitlerin idrarla fazla miktarda atıldığının görülmesi, kanallarda işlev bozukluğu olduğunu ve kişide Hartnup hastalığı olduğunu gösterir. 

Genetik Test: Hartnup hastalarında SLC19A6 geninin mutasyona uğramış olduğu bilinmektedir. Hastalar genellikle genetik bozukluklarının değerlendirilmesine gerek kalmadan teşhis alırlar. Ancak bazı durumlara moleküler genetik incelemeler ile kişinin genetiğinin Hartnup hastalığı açısından değerlendirilmesi gerekebilir. Genin gösterilmesi kesin tanı yöntemidir. 

Hartnup Hastalığı Tedavisi

Günümüzde Hartnup hastalığının genetik bir müdahale ile tedavi edilmesi imkanı söz konusu değildir. Hartnup hastalarına yaşadıkları rahatsızlıklara yönelik tedavi uygulanmaktadır. Hartnup hastalarının herhangi bir şikayetlerinin olmaması halinde, beslenme düzenlerine dikkat etmeleri önerilmesi haricinde herhangi bir müdahaleye ihtiyaçları olmayabilir. Rahatsızlık yaşayan Hartnup hastalarının beslenme düzenleri, bol miktarda protein alımının sağlanacağı şekilde değiştirilmelidir. Vegan ve vejetaryen beslenme Hartnup hastaları için genellikle uygun değildir. Bu durum açıklanarak hastaların belirli aminoasitlerden yeterli miktarda almaları sağlanır. Vücutta aminoasitlerden üretilen çeşitli vitaminlerin eksikliğine karşın vitamin takviyeleri alınması önerilmektedir.  

Hartnup hastalarının güneş ışığına fazla maruz kalmaması ve hastalığın alevlenmesini tetikleyen çeşitli ilaçları kullanmaması, hastalıktan kaynaklanan şikayetlerin azalmasını sağlayabilir. B₃ vitamini eksikliğinin giderilmesi için kişi,  B₃ vitamini ve vücutta kolaylıkla B₃ vitaminine dönüşen gıda takviyeleri kullanabilir. Hastalığın alevlenmesi halinde kişiye verilecek B₃ vitamini de hastalığın şiddetini azaltabilir. 

Hartnup hastalarından birinde, aminoasit düzeyinin yükselmesi için verilen L-triptofan etil ester sonrasında hem beyin omurilik sıvısında hem de kanda bulunan triptofan aminoasidi seviyesinin arttığı görülmüştür. Bu maddenin ileride yaygın olarak tedavide kullanılması beklenmektedir. 

Kişinin şikayetlerine yönelik destek tedavileri uygulanabilir. Genetik danışmanlık, kişinin akrabalarında Hartnup hastalığının ortaya çıkmasını engellemek ve ortaya çıkmış olan Hartnup hastalıklarını tespit etmek için kullanılabilir.  

Hartnup Hastalığı Tedavi Edilmezse

Hartnup hastalığı, aminoasit eksikliğine bağlı olarak pek çok farklı sağlık sorununa yol açabilir. B₃ vitamini eksikliğinde pellegra hastalığı ortaya çıkmaktadır. 

Uygun vitamin takviyesinin sağlanmadığı Hartnup hastalarında pellegranın tipik belirtileri olan ishal, bunama ve egzama görülür. Mutluluk hormonu olarak bilinen serotonin, beyinde triptofan aminoasidinden sentezlenmektedir.   Hartnup hastalığında serotonin sentezi azalır ve kişide depresyon ortaya çıkabilir.  

Hartnup Hastalığına Ne İyi Gelir?

Genetik olarak Hartnup hastası olan bazı kişiler hastalığa bağlı herhangi bir belirti göstermemekte veya sadece hafif belirtilere sahip olmaktadır. Kişinin beslenme düzenine dikkat etmesi ve proteinden zengin beslenmesi, vitamin destekleri kullanması şikayetlerin önemli ölçüde azalmasını sağlayabilir, hastalığın fark edilmesini dahi önlüyor olabilir.  

Hartnup hastalığı teşhis edilen kişilerin doktor kontrollerini aksatmamaları ve kan tahlili istenmesi halinde gerekli kurallara özen göstererek kan vermeleri gerekmektedir. Bu şekilde vücuttaki vitamin ve aminoasit seviyelerine bakılabilir, kişiye uygun beslenme düzeni ve vitamin takviyesi önerilerinde bulunulabilir. Hartnup hastalığı hakkında halihazırda araştırmalar yapılmaktadır. Araştırmalardan elde edilen bilgiler ışığında kişiye daha uygun olacağı düşünülen tedaviler geliştirilebilir ve önerilerde değişiklikler olabilir. 

Hartnup hastalarının farklı hastalıklar sebebiyle doktora gitmeleri halinde doktoru Hartnup hastası oldukları yönünde bilgilendirmeleri gerekmektedir. Hartnup hastalarının bazı antibiyotikleri kullanmaları onlara zarar verebilir. Doktorların ilaç yazarken ve hastalığa teşhis koyarken kişinin Hartnup hastası olduğunu bilerek değerlendirme yapmaları gerekmektedir. 

Hartnup Hastalığına Ne İyi Gelmez?

Hartnup hastalığında bazı aminoasitlerin vücuda alınmasını sağlayan kanalların işlevi azalmıştır. Bu aminoasitlerin eksikliğine bağlı sorunların yaşanmaması için kişinin proteinden zengin beslenmesi gerekmektedir. Bitkisel ve hayvansal temel protein yapıları birbirinden farklıdır. Bu farklı protein yapıları aminoasitleri farklı oranlarda içerir. Hayvansal proteinlerdeki aminoasit oranı, insan vücuduna gerekli olan aminoasit oranına daha benzerdir. 

Vegan ve vejetaryen beslenme düzeninde bazı aminoasitler vücuda yeterli miktarda alınamayabilir. Kişinin tercihleri, alışkanlıkları veya ekonomik durumu sebebiyle uygun aminoasitleri yeterli miktarda ve oranda alamaması halinde hastalık alevlenebilir, daha fazla şikayete sebep olabilir. Vitamin desteğinin kullanılmaması halinde kişide pellegra tablosu ortaya çıkabilir, bu sebeple beslenme düzenine dikkat edilmesi halinde dahi doktor tarafından önerilen vitamin takviyeleri düzenli olarak kullanılmalıdır. 

Akraba evlilikleri, ortaya çıkması için her iki kromozomdaki gende mutasyon olmasını gerektiren (çekinik olarak taşınan) hastalıkların ortaya çıkma riskini artırmaktadır. Hartnup hastası bir kişinin genetik akrabaları Hartnup hastalığına sebep olan mutasyonlu SLC6A19 genini taşıyor olabilir. Hem anneden hem de babadan mutasyonlu geni alan bebek Hartnup hastası olacaktır. Oysa taşıyıcı bir kişinin, her iki kromozomu üzerindeki genleri sağlıklı bir kişiyle birlikteliğinden hasta bir çocuğunun olması riski neredeyse sıfırdır. 

Hartnup Hastalığı için Hangi Doktora Gidilir?

Hastalarda ortaya çıkan şikayetler birbirinden çok farklı olabilmektedir. Hartnup hastası kişilerle genetik akrabalığı olan kişilerin genetik danışmanlık alması gerekmektedir. Bazı kişiler her iki kromozomlarında mutasyonlu gen taşımalarına rağmen önemli bir belirti göstermezler, bazı kişiler ise yalnızca bir kromozomlarında bu geni taşıyor olabilir.  

Hartnup hastalığı genellikle çocuklukta ortaya çıktığı için pediatri bölümlerinde değerlendirilmektedir. Hastalığın böbrekleri tutması sebebiyle varsa pediatrik nefroloji bölümlerinin değerlendirmesi daha uygun olabilir. Yetişkin hastalar nefroloji ve dahiliye kliniklerinde tedavi edilirler. Ciltte ışığa duyarlı döküntüler, hareket ve denge sorunları, konuşma bozuklukları gibi sorunların görülmesi halinde hızla doktora başvurulmalıdır. Hartnup hastalığı teşhisi almış ya da benzer yakınmalara sahip genetik akrabası olanlar bu durumu doktora bildirmelidir.