Kateter

Kateter Nedir?

Kateter, tıbbi bir operasyon sırasında vücut içerisindeki kan, vücut sıvısı gibi maddelerin dışarı çıkartılması için yerleştirilen tüp, kanül veya borulardır. Kişinin kanının belirli kısımlarını temizleyip geri kalanını dolaşıma tekrar kazandıran (aferez) işlemi sırasında kanı cihaza sabit hız, hacim ölçülerinde çekmek gerekmekte ancak bazı hastaların damar yolunun bozukluğu nedeniyle bu işlem mümkün değildir.

Kateter, vücudun pek çok yerine yerleştirilebilir. Genellikle esnek ve yumuşak tüpler olarak kullanılan kateter, nadiren de olsa hastanın durumuna ve takılacağı yere göre geniş ve sert olanları da kullanılabilir. Kateterin uygulandığı bölgeler:

• Vücut boşluğu
• Damarlar
• Kanallar

Bölgelere yerleştirilen kateterler, operasyon anında ortaya çıkan sıvıları drene eder ve dışarı çıkartılmasına yardımcı olur. Aynı zamanda normal yoldan damarına ulaşılamayan, damarları hasar görmüş, yanmış kişiler içinde uygulanmaktadır. Operasyon sırasında sürekli olarak ilaçların verilmesi gerekiyorsa yine vücut içerisinde yerleştirilen kateterler kullanılır.

Kateter Kullanım Alanları

Kateter, tıpta çok geniş bir kullanım alanına sahiptir. Pek çok operasyonda tercih edilen son derece güvenilir bir yöntemdir. Kateter kullanım alanları:

• Yüksek Doz Kemoterapi İnfüzyonu: Yüksek dozda verilen kemoterapik ilaçlar için kateter uygulaması gerekir. 
• Sık Kan Alımı: Bir kişiden sürekli olarak kan alımı yapılacak ise kateter kullanılır. Bu sayede hastaya sürekli olarak damar yolu açılmasının önüne geçilmiş olunur.
• Kan ve Kan Ürünleri Transfüzyonu: Kan ve kan ürünlerinin kişinin direkt olarak dolaşım sistemine verilmesini gerektiren durumlarda kullanılır.
• Yoğun Transfüzyon İhtiyacı: Hastanın yoğun bir şekilde kana ihtiyaç duyduğu zamanlardır. Genellikle hastanın kan kaybedeceği operasyonlar ve kazadan hemen sonra hastaya çok kan verilmesi gerektiren durumlarda kullanılır.
• Birbiri ile Etkileşimi Olan İlaçların Aynı Anda Kullanımı: Birbirleri ile etkileşim içerisine girebilen ve bu nedenle damar yolundan verilemeyen ilaçların hastaya enjekte edilmesi durumlarında kullanılır.
• Hemodiyaliz: Hastanın bir makineye bağlı olarak kanının sürekli olarak devir daim etmesine hemodiyaliz denir. Burada hastadan alınan kanın sıvı ve solüt içeriği hastaya tekrar verilir.
• Plazmaferez: Kan plazması ve kanın içeriğinde bulunan bileşenlerin dolaşım sisteminden uzaklaştırılması işlemi içinde kateter uygulanır.
• Periferal Erişimin Sağlanamaması: Yangın, kaza, açık yara, alerjik etkenlerden dolayı hastanın damarına ulaşılamadığı zamanlarda kişiye kateter uygulaması yapılır.
• Santral Venöz Basınç Ölçülmesi: Santral venöz basınç, dolaşım sisteminden kalbe geri dönen kan miktarını ve kalbin bunu pompalama yeteneğini ifade eder. Hastaya takılan kateter ile bu değerler ölçülebilir.

Kateter Nasıl Takılır?

Kateter, çok farklı operasyonlar için kullanılabileceğinden dolayı takılması sırasında da farklılıklar gözlenir. Ancak genel olarak çoğu operasyonda sırası ile şu işlemler uygulanır:

• Operasyondan önce ortalama 6 saat boyunca aç kalınmalıdır.
• Operasyona başlamadan önce uygulama alanı steril hale getirilmelidir.
• Lokal anestezi altında hastaya kateter uygulaması yapılacağından dolayı uygulama bölgesi uyuşturulur.
• Uyuşma sağlandıktan sonra uygulama bölgesinde bulunan damara kanül yerleştirilir.
• Kanül içerisinden kateter istenilen yere doğru yönlendirilir.

Tüm bu işlemler 20 – 30 dakika kadar sürmektedir. Hasta tüm bu müdahale sırasında uyanık kalacağı için bazı zamanlarda hastaya sakinleştirici benzeri ilaçlar da verilmektedir. 

Kateter Riskleri

Kateter uygulamasından sonra istenmeyen bazı durumlar ile karşılaşılabilmektedir. Bu genellikle dikkatsizlik sonucunda ve sterilizasyonun tam sağlanamadığı durumlarda ortaya çıkmaktadır. Kateter yerleşiminden sonra ortaya çıkan bazı şikayetler şunlardır:

• Kateter enfeksiyonu görülebilir. Kateter yerleştirilen bölge eğer yeterince temiz tutulmaz ise bölge mikroplara açık bir hale gelir. Bir müddet sonra ise enfeksiyon görülür.
• Kateter uygulaması sonrasında ağrı da gelen şikayetler arasında bulunur. Uygulama esnasında verilen uyuşturucunun etkisinin geçmesi ile birlikte kişi zaten var olan ağrıyı hissedebilir. Bazı durumlarda ise enfeksiyondan sonra da ağrı görülmektedir.
• Uygulama sonrasında kateterin yerinin değişmesi veya enfeksiyon oluşumuna bağlı olarak şişme görülebilir. Bu durum kateterin yerinin değişmesine bağlı olarak vücut içerisindeki sıvıyı atmada yetersiz kaldığı durumlarda da görülebilir.
• Yanlış kullanıma bağlı olarak kateter tıkanır. Bu durum ise vücut içerisinden sıvının atılmasına veya vücuda sıvı verilmesine engel olabilir.
• Uygulanan port kateter komplikasyonları ise kateter tıkanması, kateterden kan dönüşümünün gerçekleşmemesi olarak bilinir.
• Kateter ucunun yanlış yerleştirilmesi ve çıkarılıp tekrar takılması gereksinimi olabilir.
• Bazı hastalarda pnömotoraks oluşumu gözlenebilir. Pnömotoraks göğüs boşluğundaki zarda meydana gelen hasar demektir.  Göğüs ağrısı, solunum sesinde azalma, öksürük gibi belirtiler ile kendisini belli eder.
• Bazı hastalarda da hemotoraks görülebilir. Hemotoraks, plevra bölgesinde (göğüs boşluğunu saran zar içerisinde) kan birikmesidir. Belirtileri ise göğüs ağrısı, göğüs bölgesinde morarma, öksürük, nefes darlığı ve hastanın şoka girmesi olarak bilinir.
• Hematom, kanın doku altında toplanmasına denir. Şişlik, ağrı ve morarma görülür.
• Göğüs bölgesine takılacak olan kateter uygulamaları hava embolisi (sisteme hava girmesi) görülebilir. Göğüs ağrısı, solgunluk, bilinç kaybı taşikardi gibi belirtilere sahiptir.

Kateter Kontraendikasyonları

Kateter, operasyonları ve yaşamsal aktivitelerin takibini kolaylaştıran bir uygulamadır. Bu nedenle çok yaygın bir kullanım alanına sahiptir. Ancak bazı durumlardaki hastalara kesinlikle uygulanamaz.

• Solunum yetmezliği şikayeti olan kişiler
• Kanında pıhtılaşma problemi olan kişiler
• Uygulanacak alanda pıhtı atması görülen kişiler
• Kateterin yerleştirileceği damarda kanama görülen hastalar
• Yerleştirilecek veya vücut içerisine girilecek kısımda enfeksiyon, yanık ve girişi zorlaştıracak diğer unsurları barındıran hastalarda uygulanamaz.

Kateter Sonrası Dikkat Edilmesi Gerekenler

Kateter, vücudun farklı noktalarındaki ihtiyaçtan dolayı çeşitli bölgelere takılabilmektedir. Bu nedenle dikkat edilmesi gereken noktalar takıldığı yere göre çeşitlilik gösterebilir. Genel olarak;

• Kateterin takıldığı yerdeki sabitliğinin kontrolünün yapılması gereklidir.
• Hasta vücudundaki ağrı, şişlik vb. durumları sürekli olarak takip etmelidir.
• Katetere ihtiyaç duyulduğu zamanlarda steril bir ortam oluşturulmalıdır. Enfeksiyon riskinin ortadan kaldırılabilmesi için bu durum gereklidir.
• Katetere yabancı bir cismin girmesi engellenmelidir.
• Hasta bazı zamanlarda evinde de kateter ile ilgili işlemler yapabilir. Bu durumda yanında bilinçli bir kişinin olması olası problemlerin önüne geçecektir.

Kateter uygulaması, uzman hekim gözetiminde gerçekleştirilmelidir. Uygulama sırasında hijyen kurallarına dikkat edilmediği takdirde enfeksiyon, şişkinlik, ağrı ve morarma gibi durumlar oluşabilir.

Kateter Bakımı

Kateter, vücut içerisine girdiği andan itibaren artık alarm zilleri çalmaya başlar. Aslında bakımı oldukça kolay olan bu tüpler için sterilizasyonun yapılması ve hastanın yavaş hareket etmesi önemlidir. 

Kateter bakımı, büyük olasılıkla hemşireler tarafından yapılır. Kateterin giriş yaptığı yerin sürekli olarak temizlenmesi gerekir. Bakım yapacak olan kişi ise buna uygun olarak kişisel koruyucu ekipmanlarını giymelidir. Kateter işlem yapılması için her açıldığında kişi ve çevresindekiler muhakkak maske takmalıdır. 

Kateter Nasıl Çıkarılır?

Kateter çıkarılması, takılmasına göre daha basit bir işlemdir ancak bu işlem esnasında da sterilizasyon son derece önemlidir. Sterile ortamlarda doktor tarafından çıkarılan kateterlerde şu işlemler uygulanır:

• Kateterin içerisinde sıvı var ise enjektör ile dışarı çekilir.
• Hasta derin nefes vermeye başlarken kateter yavaşça çekilir. 
• Çekim esnasında olası bir takılma gibi durumlar yaşanırsa işlem durdurulur ve içerisindeki sıvı tekrar boşaltılır.
• Çekim tamamlandıktan sonra vücut üzerindeki açık yer temizlenir ve bandajlanır.

Çekim esnasında bazı hastalar gereksiz heyecan yaşayabilir. Heyecan ve vücutta kasılmalar gibi durumlar yaşanır ise uzman doktor tarafından sakinleştirici ilaçlar uygulanır. Vücut sakinliği sağlandıktan sonra kateter kolayca çıkarılabilir.

Kateter Seçiminde Öne Çıkan Kriterler

Kateter kullanılacak olan hastanın bazı durumları kateterin seçimini etkiler. Bu durumlar:

• Kişinin yaş, boy, kilo ve cinsiyeti
• Daha önce aynı veya farklı bölgeden kateter kullanıp kullanmadığı
• Kişinin psikolojik durumu
• Enfeksiyon riski
• Bazı durumlarda hastanın tercihi
• Beslenme gereksinimi
• Pıhtılaşma durumu

Kateter Çeşitleri 

• Santral Venöz Kateter: Santral venöz kateter hastanın vücudunda pek çok işlemin yapılmasına olanak tanır. Özellikle kanser hastalarında kullanılır. Kullanım amaçları;
  1. Kan almak
  2. Serum ve ilaç vermek
  3. Yaşamsal bazı fonksiyonları takip etmektir. 
• Kateter Mount: Solunum yetersizliğinden dolayı cihaz kullanan hastalara takılır. Solunum cihazı hortumu ile hasta arasında bağlantı kurar. 
• Port Kateter: Bu uygulamada kateter, göğüs üst kısmına yerleştirilir ve ana toplardamara bağlanır. Bu sayede hastanın ilaç alacağı zamanlarda kateter kullanılır ve damar yolu açılmaz. Cilt altından yerleştirildiği için kozmetik olarak bir konfordan bahsedilebilir. Hatta bu kateterden sonra yüzme ve banyo alma gibi faaliyetlerde yapılabilir. Ancak enfeksiyon riski de yüksek olan bir kateter türüdür.
• Foley Kateter: Tuvalete çıkamayan ve idrarını yapamayan kişilerde kullanılan bu kateter, kişinin kolayca idrarını yapmasına olanak tanır.
• Epidural Kateter: Epidural özellikle doğum yapacak olan bayanlara verilen bir anestezi ilacıdır.  Epidural iğne, omuriliğe uygulanır. Böylece omuriliğin beyne ilettiği ağrı hissi engellenmiş olur. Doğum haricinde akut ve kronik ağrıların ortaya çıktığı durumlarda da sıklıkla kullanılır.   
• Üriner Kateter: Kateter uygulamasının en yaygın olarak görülen uygulamalarından bir tanesidir. Bu kateter, idrar sondası olarak bilinen lateks ile mesane arasında bağlantı kurar. Böylelikle kişi idrarını idrar torbasına yapabilir. Bir diğer ismi ise üretral kateter olarak bilinir.
• Periferik Venöz Kateter: Hastanın ön kol bölgesindeki toplardamar vasıtası ile kişiye ilaç verilmesini sağlar. Bu yöntem sürekli olarak damar yolu açılmasının önüne geçmek için kullanılır.
• Double J Kateter: Kateter yöntemi ile J uçlu tüpün yerleştirildiği operasyonlara söylenir. Bu tüpler tıkanıklığı engelleme görevini de görür. Üriner kateter operasyonlarında sıklıkla kullanılır. Tüpün kıvrımları kateterin yerinden oynamasını da engeller. 
• Kateter Ablasyon: Kateter, kalpte dışarıdan müdahale ile çarpıntı oluşmasını sağlar. Bu işlemde çarpıntı oluştuktan sonra kalpte meydana gelen ritim bozuklarının giderilmesi için müdahale edilebilir. 
• Hickman Kateter: Genellikle kanser hastalarına uygulanan bir kateter türüdür. Kemoterapi ve diğer ilaçların uygulanması için hastaya Hickman kateter yapılır. Bazı hastalarda da vücuttan kan alınması için kullanılır. Cerrahi ile işlem ile yerleştirilir ve görüntü olarak konfor sağlamaz.  Ancak enfeksiyon riski düşük olması nedeniyle doktorlar tarafından tercih edilir.
• Suprapubik Kateter: Kateterin direkt olarak hastanın mesane bölgesine yerleştirilmesine denir. Bu operasyonda hasta lokal veya genel anestezi altında tutulur. Özellikle hastaya üriner kateterin takılmasının mümkün olmadığı zamanlarda bu yönteme başvurulur.
• Umbilikal Kateter: Yenidoğan bebeklere takılan bir kateter türüdür. Doğum sırasında bebek istenilen ağırlıkta doğmadı veya prematüre doğdu ise yenidoğan ünitesinde bu kateter bebeğe takılır ve sürekli damar yolu açılmasının önüne geçilir. Bebeğe takılan bu kateter sayesinde bebek sıvı, ilaç ve besin takviyesi alabilir.
• Subklavian Kateter: Şoka girmiş kişilere karşı uygulanır. Genellikle hastanın köprücük kemiği bölgesindeki toplardamara takılır.
• Femoral Kateter: Femoral kateter, diyaliz kateteri olarak da bilinir. 
• Sistofix Kateter: Hastaya sonda takılamayan durumlarda sistofix kateter uygulaması yapılır. Göbek altından hastanın idrar kesesine giren doktor, buraya kateter yerleştirir ve sonda yapar.
• Peg Kateter: PEG (Perkütan Endoskopik Gastronomi), ağız yolu ile besin alamayan kişilere uygulanan bir kateterdir. Kişinin beslenmesi için mideye bir tüpün yerleştirilmesidir. Bu tüp karın duvarının delinmesi ile mideye yerleştirilebilir.
• Word Kateter: Vajina girişinde meydana gelen enfeksiyonun boşaltılması için ilgili yere tüp yere tüp yerleştirilmesidir. Bu uygulamada enfeksiyon vajinadan çıkartılır. Ancak drenajın sağlanması ve tekrar sıvı birikiminin olmaması için kateter yerleştirilir.
• Balon Kateter: Dar olan artere stent yerleştirmek için kullanılır. Burada arterin açılmasını ve stentin yerleştirilmesini kılavuz bir tel ile gönderilen balon sağlar. Stent yerleştirildikten sonra balon söndürülür ve geri çıkartılır.