Kolesterol

Kolesterol Nedir?

Yağlar vücutta serbest yağ asidi, kolesterol ve trigliserid gibi çeşitli yapılarda bulunur. Kolesterol, yağ benzeri doğal bir madde olup vücutta karaciğerde yapılır. Kolesterol yapısı vücutta üretilebildiği gibi dışarıdan hayvansal yiyeceklerle alınır. 

Kolesterol, vücudumuz için çok önemli bir lipittir. Hücre zarının yapısında, safra asitlerinin oluşumunda yer alır ve hormonlarının sentezinde kullanılır. Ortalama günde 1500 kalori diyet ile beslenen bireylerde günlük kolesterol ihtiyacını karşılamak için yağ tüketimi bu değerin %30unu aşmamalıdır.

Kolesterol kanda serbest bulunabilir ya da kolesterol taşıyıcı protein olan lipoproteinlere (HDL, LDL...) bağlı olarak da taşınır.

LDL kolesterol: Kötü kolesterol olarak bilinen LDL (düşük dansiteli lipoprotein) karaciğerde oluşan kolesterolü çevre dokulara taşır. Bu yüzden damarlarda birikip daralmaya hatta tamamen tıkanıklığa neden olabilir. Kalbe giden damarlarda görülürse kalp krizi ile sonuçlanır.

HDL kolesterol: Ldl kolesterolün aksine iyi kolesterol olan HDL (yüksek dansiteli lipoprotein) çevre dokularda kolesterol birikimini önler. Kolesterolün karaciğere taşınmasından sorumludur. Vücudu hastalıklara karşı korur. Düşük olmasının başlıca nedenleri arasında kilo fazlalığı, sigara kullanımı ve fiziksel aktivite azlığı olduğu söylenebilir.

VLDL Kolesterol: VLDL kolesterol (çok düşük dansiteli lipoprotein) LDL kolesterolün benzeri etkinliktedir. Karaciğerde oluşan kolesterolü çevre dokulara yani kalp ve damar sistemine taşıyarak bu yapılara zarar verir.

Total Kolesterol: Kandaki LDL, HDL ve trigliseridlerin toplamını içeren bir parametredir. Yüksekliği kalp krizi, damar tıkanıklığı gibi kardiyovasküler problemlerle sonuçlanır.

Trigliseridler: kanda bulunan diğer bir yağ türüdür. Yükselmesi hastalıklar açısından risk oluşturur.

Kolesterolün Zararları

Kolesterol temelde vücut için gerekli bir maddedir. Ancak ihtiyaçtan fazla miktarda alınan kolesterol organ ve dokularda birikmeye başlar. Özellikle damar duvarında birikmesi ile damar sertliği hastalığına sebep olur. Kalbin kanlanmasını sağlayan koroner damarlarda biriktiği zaman kalp krizi, beyini besleyen damarlarda biriktiğinde ise inme tablosu ile sonuçlanır. Kolesterolün sağlığımız açısından önemi arasında bir diğer durum karaciğerde birikerek hepatite varan tablolara neden olması ve zaman zaman akut pankreatit ile sonuçlanmasıdır.

Kolesterol Yüksekliği Belirtileri

Kandaki kolesterol seviyesi sağlıklı bireylerde belirli bir aralık içinde olmalıdır. Çeşitli nedenler sonucu bu değerlerde artış görülebilir. Kolesterol yüksekliği bir hastalık değildir ancak çok ciddi hastalıklara neden olan önemli bir sorundur.

Kolesterol yüksekliği genellikle doğrudan, klinik bulgulara yol açmaz. Fiziksel görünüm tamamen normal olabilir. Baş dönmesi halsizlik ve yorgunluk gibi hastalığa özgü olmayan semptomlar görülebilir. 

Deri: ksantoma adı verilen sıklıkla dirsek, diz, topuklar, göz kapakları, parmaklar ya da kalça derisinde sarımsı renkte yağlı madde birikmesi görülebilir.

Göz: Arkus kornea adı verilen yüksek LDL düzeyine bağlı olarak kornea etrafında halka görünümlü beyaz renkli lipid birikimi ortaya çıkar. Göz kapakları ve çevresinde yer alan sınırları belirsiz gri sarı renkteki cilt altı lipid birikimlerine ise ksantelezma adı verilir.

Kardiyovasküler Sistem: Göğüs ağrısı ve nefes darlığı görülebilir. Damar sertliğine bağlı nabızlar zayıf alınabilir.

Gastrointestinal Sistem: Dokularda lipit birikiminin uzun süre devam etmesi sonucunda yağlı karaciğer hastalığı ve buna bağlı hepatosplenomegali (dalak ve karaciğerde büyüme) saptanabilir. Şiddetli trigliserid yüksekliği nedeniyle akut pankreatit geçiren hastalar şiddetli karın ağrısı ile acil servise başvurabilir. 

Kolesterol Neden Yükselir?

Kolesterol yüksekliğine neden olan başlıca unsurlar:

Beslenme: kolesterol yüksekliğinde en önemli etkendir. Doymuş yani katı yağlardan zengin besinler en büyük düşmanımızdır. Özellikle tereyağı, margarin başta olmak üzere kaymak, krema, süt gibi hayvansal kaynaklı gıdalar doymuş yağ içeriği yüksek besinlerdir. Bu yiyeceklere ek olarak yumurta sarısı, peynir, kırmızı ve beyaz et içerisinde bulunan yağlar, fast food ürünler de listede ilk sıralardadır. Kısaca hayvansal kaynaklı ya da yüksek kalorili gıdalardan kaçınılmalıdır ve diyetle alınan enerjinin yağlardan gelen oranı %35’in üzerinde olmamalıdır.

Vücut Ağırlığı: Şişmanlık beraberinde vücut yağ oranında artışla sonuçlanır. Kötü kolesterolün yükselmesi yanı sıra iyi kolesterol değerlerinde de ne yazık ki azalma görülür. 

Kilo vermek HDL kolesterol değerlerini artırır. LDL kolesterol, total kolesterol ve trigliserid değerlerini ise azaltarak sağlıklı bir bedene sahip olmamıza katkı sağlar. Kandaki kolesterol sınırını aşmış kilolu bireyler kolesterol düşürücü diyetle etkili bir biçimde ideal aralığa ulaşabilir.

Yaş: yaşlandıkça vücuttaki kolesterol seviyesi artış gösterir. Özellikle kadın cinsiyette buna ek olarak menopoz dönemi de kolesterolün yükselmesine neden olan sebeplerin içinde yer alır.

Sigara kullanımı: sigaranın HDL kolesterol miktarını azalttığı bilinmektedir. Ayrıca sigara içinde bulundurduğu zararlı maddelerle de kalp ve damar sistemine önemli ölçüde zarar verir.

Genetik nedenler: Genetik aktarılan kolesterol yüksekliğiyle seyreden hastalıklar da mevcuttur. Genetik olmayan hiperkolesterolemi (kolesterol yüksekliği) vakalarıyla karşılaştırıldığında çok daha şiddetlidir. Bu kişilerde kolesterol seviyeleri çok daha yüksek olacaktır.

Tiroit bezinin az çalışması(hipotiroidi), şeker hastaları(diyabetikler) ve karaciğer hastalığı olanlarda da lipit profil bozukluğuna yatkınlık söz konusudur. Ayrıca bilinen bazı ilaçların kullanımı da bu duruma neden olabilir. (Akne tedavisinde kullanılan izotretionin gibi) 

Kolesterol Yüksekliği Teşhisi

Lipit profili: kolesterol ve trigliseritler gibi lipitlerdeki (yağlardaki) anormallikler için bir ilk tarama aracı olarak hizmet eden bir kan testleri panelidir.

Lipit profili kan tahlili sonucu elde edilir. 9-12 saat açlık sonrası ölçülmesi önerilir.

Sağlıklı bir bireyde LDL kolesterol normal değeri 100ün altında olmalıdır.

Total kolesterol sınırı 200 iken trigliserid sınırı 150dir.

HDL kolesterol değerleri ise cinsiyete göre farklılık gösterir. Kadınlarda 50 üzeri iken erkeklerde bu değer 40 üzerinde olmalıdır. İyi huylu kolesterol değeri 60 ve üzerini aşmamalıdır.

Kolesterol Yüksekliği Tedavisi

Tedavide iki yaklaşım vardır. İlaçsız olarak yani yaşam tarzı değişikliği ile oldukça etkili sonuçlar alınabilir: Diyette yağsız tüketim kolesterol düşürmek için yapılması gerekenler listesinin en önemli unsurudur. Beslenme değişikliğine ek olarak düzenli egzersiz yapılması önerilir. Haftada 2 defa düzenli olarak en az 30 dk tempolu yürüme önerilir. Kilolu bireylerde kilo kaybı, sigara içenlerde sigaranın bırakılması gibi hayat düzenlemeleri doktorlar tarafından hastalara önerilen olmazsa olmaz tedavi önerileridir.

İlaç ile tedavide ise esas olarak doktorlar tarafından yapılan kardiyovasküler hastalık risk değerlendirmesi sonucu tedavi planlanır. LDL kolesterolü 190 ve üzeri olan hastalarda ilaç tedavisi başlanması önerilir. Daha önceden mevcut kalp ve damar hastalık öyküsü olanlarda ilaç tedavisi gereklidir. Ayrıca diyabeti olup LDL kolesterol düzeyi 70-189 aralığında olanlarda da ilaçla tedavi başlanması önerilir. Önerilen hedef değerler özellikle LDL kolesterol düzeyinin 100’ün altında tutulmasıdır. Çok yüksek kalp ve damar hastalık riski bulunanlarda ise bu değer 70’in altında olmalıdır. 

Kolesterol Yüksekliği İlaçları

İlaçlar yalnızca doktor tarafından reçete edildiği takdirde kullanılmalıdır. Bu ilaçlar başlıca:

• Statinler: Kolesterol sentezini önleyerek etki gösterir.
• Kolesterol emilim inhibitörleri (EZETİMİB): İnce bağırsaktan kolesterol emilimini azaltır.
• Safra asidi bağlayıcılar: Safra asidi kolesterol sindiriminde görev alır. Safra asidini bu ilaçlar bağlayarak kolesterole etki etmesini engellerler. Böylece sindirilemeden vücuttan atılır.
• Fibrik asid deriveleri (FİBRATLAR): Trigliserid ve kolesterol düşürücü etkisi vardır.
• Nikotinik Asit (NİASİN): LDL kolesterol üretimini azaltır.
• Omega 3 Yağ asitleri: Trigliserid ve kolesterol düşürücü etkileri vardır.
• PCSK9 inhibitörleri: En yeni tedavi ajanlarındandır. LDL düşürücü etkileri vardır.

Statinler tedavide ilk tercih edilen ilaç grubudur.

Kolesterol Yüksekliği Tedavi Edilmezse

Kalbi besleyen damarlarda tıkanıklık sonucu egzersizle artan göğüs ağrısı, nefes darlığı tıkanıklık derecesi şiddetlenirse kalp krizi ile sonuçlanabilir. Karaciğeri ve dalağı büyütüp karaciğer enzimlerini yükseltebilir. Pankreatit atakları ile sonuçlanabilir. 

Kolesterol Yüksekliğine Ne İyi Gelir?

Beslenme

Yağlar: Zeytin yağı, fındık yağı, bitkisel sıvı yağ tercih edilmelidir.

Et, Balık ve Baklagiller: Başlıca Balık tüketimi, kırmızı etin yağsız bölümleri, beyaz etin-derisiz kanatlı kısmı, yağlar kısmında önerilen yağlarla pişirilmiş kuru baklagil yemekleri tercih edilmelidir.

Süt ve Süt Ürünleri: Yağsız sütler ya da az yağlı (yarım yağlı) sütler ve bu sütlerden yapılmış kahvaltılık peynir tereyağı, yine yağsız veya az yağlı süt kullanılmış tatlılar ve çikolata tüketilecekse bitter olanı tercih edilmelidir.

Kuruyemişler: Fındık, badem ve ceviz gibi kuruyemişler düzenli tüketilebilir.

Posa içeriği yüksek besinler tüketilmelidir. Posası yüksek besinler içinde başta sebzeler meyveler, tahıllar ve kuru baklagiller bulunmaktadır.

Ekmek: Tam buğday unu kullanılarak yapılan ekmekler ve diğer unlu mamuller, kepek ekmeği veya çavdar ekmeği, ya da yulaf ekmeğinin tüketimi uygundur. Bulgur da yine tüketilebilir gıdalar listesindedir.

Sebze ve Meyveler: Başta yeşillikler sağlık için olmazsa olmazdır. Bunlar içinde marul maydanoz roka, tere, nane, kuzukulağı gibi sebzeler bu listede sıralanabilir. Yine sebzeler içinde bulunan yeşil fasulye, brokoli, karnabahar, lahana, ıspanak ve pırasa sağlıklı yağlarla pişirilerek tüketime uygundur. Salatalık, domates, elma, şeftali, portakal, mandalina, erik, üzüm, çilek ve diğer sebze ve meyveler rahatlıkla tüketilebilir.

Vücut ağırlığı: İdeal beden kitle indeksi 18,5 -25 kg/m2 aralığında olmalıdır.  Beden kitle indeksi formülü kilogram/ metrekare ile yani “kilo / boyun karesi” ile hesaplanır.

Egzersiz: Düzenli olarak orta tempolu egzersiz önerilir. Haftada en az 2 defa 30-60 dk arası yürüyüş yapılabilir.

Sigara ve alkol: Sigara kullanılıyorsa bırakılması önerilir. Kolesterol yüksekliği karaciğere zarar veren bir durumdur. Alkol de karaciğerde toksin etki gösterir. Bu nedenle iki durum aynı anda karaciğerimizde ciddi komplikasyonlarla sonuçlanabilir. Kaçınılmalıdır. 

Su: günde en az 2 lt su tüketilmelidir. 

Kolesterol Yüksekliğine Ne İyi Gelmez?

Yağlar: Başlıca düşmanımız olan tereyağı, katı margarin tüketimi sınırlandırılmalıdır. Yine hayvan iç yağı da zararlı yağlar içerisindedir. Kahvaltılık fındık ezmeleri de bu yağlardan zengin olduğu için tüketimine ara verilmelidir.

Et ve et ürünleri: Sucuk, salam, sosis ve pastırma gibi işlenmiş et ürünleri tüketimi azaltılmalıdır. Kırmızı etin yağlı kısımları ve kırmızı etin kızartılarak tüketilmesi de sakıncalıdır.

Süt ve süt ürünleri: Tam yağlı süt ve süt ürünleri tüketimi zararlıdır. 

Şeker: Rafine şeker dediğimiz beyaz şekerden yapılmış tüm tatlılardan uzak durulmalı ya da tüketimi sınırlandırılmalıdır. Bunlar içinde özellikle şerbetli olanlar yani baklava kadayıf künefe şöbiyet gibi tatlılar bulunmaktadır.

Ekmek ve tahıllar: Beyaz ekmek ve beyaz undan yapılmış poğaça börek çörek kurabiye kek gibi akla gelebilecek tüm unlu mamuller sakıncalı listede yer almaktadır.

Hareketsiz yaşam, sigara ve alkol kullanımı obeziteden de kaçınılması önerilir.

Kolesterol Yüksekliği Ameliyatı

Kolesterol yüksekliğiniz metabolik sendrom dediğimiz; diyabet, hipertansiyon, obezite ile birliktelik gösteriyor ise doktorunuzun önerdiği bir obezite cerrahisi (bariatrik cerrahi) ile tedavi olabilirsiniz.

Gebelikte Kolesterol

Gebelik aslında lipid ve lipoprotein profilindeki değişiklikler ile ortaya çıkan bir insülin direnci tablosudur. Gebelerde vücut anne sütü üretmek için bir miktar yağ artışına gider. Gebelikte başta trigliserid düzeyleri olmak üzere, tüm lipoproteinlerin konsantrasyonları bu nedenle fizyolojik olarak artar. Bu artış önceden lipit bozukluğu olan vakalarda daha belirgin olmaktadır. Gebeliğin geç döneminde fizyolojik kabul edilen yüksekliklerinin genellikle klinik bir önemi yoktur. Fizyolojik trigliserid yüksekliği doğumdan 24 saat sonra normal düzeylere geriler. Birçok gebe, daha önce lipit bozukluğu olduğunun farkında olmayabilir. Bu nedenle en iyi tarama zamanı gebelik öncesinde veya gebelik tanısı aldıktan sonraki erken doğum öncesi dönemdir. Gebelik sonlandıktan sonra tarama en az 6 hafta sonrasında uygulanmalıdır.

Ancak birinci trimesterde (ilk üç ayda) anormal olarak yükselmiş trigliserit düzeyleri gestasyonel hipertansiyon (gebelikte ortaya çıkan hipertansiyon), preeklampsi (gebelik zehirlenmesi), erken doğum ve iri fetüs ile anlamlı düzeyde ilişkilidir. Doktor tarafından planlanarak tedavi edilmelidir. 

Çocuklarda Kolesterol

Kolesterol yüksekliğine bağlı gelişen damar sertliği çocukluk döneminden itibaren gelişen bir süreçtir. Bu nedenle dislipidemi taraması çocuklarda da yapılmalıdır.

Çocuklarda dislipidemi taraması için ideal zamanlar ergenlik öncesi (9-11 yaş civarı) ve 17 yaş sonrasıdır. Risk faktörü olan veya ailesinde dislipidemi bulunan çocuklarda ise 2 yaşından itibaren tarama yapılabilir. Tarama sonrasına elde edilen verileri yorumlarken çocuklara göre normal değerleri dikkate almak gerekir

Çocuklarda kolesterol sınırları;

• Total Kolesterol <170
• LDL Kolesterol <110
• Trigliserid 0-9 yaş <75 10-19 yaş <90
• HDL kolesterol> 45

Tedavide ise her zaman için sağlıklı beslenme yer almalı ve doktorların gerekli bulduğu durumlarda 8-10 yaşından itibaren statin tedavisi başlanmalıdır. Ancak yaşa göre diyet düzenlemesi tedavinin olmazsa olmazıdır. Çocuklarda trigliserid yüksekliğinde yaşam tarzı düzenlemeleri yanı sıra balık tüketiminin arttırılması önerilir.

Kolesterol Yüksekliği için Hangi Doktora Gidilir?

Konu ile ilgilenen esas bölüm endokrinoloji ve metabolizma hastalıkları olup iç hastalıkları yan dalı olduğu için dahiliyeye de başvurabilirsiniz. 

Sağlıklı bireyler:

• Yirmi yaşından itibaren 5 yılda bir 
• Kırk yaşından itibaren erkeklerde 1-2 yılda bir 
• Elli yaşından itibaren (veya menopoz sonrası) kadınlarda 1-2 yılda bir defa
• Atmış beş yaşından sonra, yılda bir taranmalıdır.

Yıllık olarak lipid bozukluğu açısından taraması gereken hastalıklar ve risk faktörleri:

• Aterosklerotik (damar sertliği) hastalık düşündüren klinik bulgular
• Tip 1 veya Tip 2 diyabet 
• Birinci derece yakınlarda erken (erkeklerde <55yaş, kadınlarda 65 <yaş) damar sertliğine bağlı kalp hastalığı öyküsü
• Birinci derece yakınlarda dislipidemi (lipit bozukluğu) öyküsü 
• Hipertansiyon (Gebelik hipertansiyonu dahil)
• Obezite 
• Sigara içimi
• Kronik böbrek hastalığı
• Genetik lipit bozukluklarına ait klinik bulgular (Ksantom, ksantelasma ve arkus kornea vb.) 
• HIV enfeksiyonu