Lizozomal Depo Hastalıkları

Lizozomal Depo Hastalıkları Nedir?

Vücudumuzda bulunan milyonlarca hücre içerisinde farklı görevler üstlenen birçok organel mevcuttur. Lizozomlar; hücrelerdeki ve dolayısı ile vücuttaki birçok gerekmeyen ya da işi biten maddeyi salgıladıkları enzimler ile sindirme görevi olan organellerdir.  

Lizozomal depo hastalıkları; vücutta bazı enzimleri kodlayan genlerdeki mutasyonlar (değişinimler / bozulmalar)  sonucu lizozomların enzimleri yardımıyla parçalaması gereken maddeleri parçalayamaması ve dolayısı ile bu maddelerin vücutta birikmesi ile ortaya çıkan tablolardır.

Lizozomal Depo Hastalıkları Hastalıkları Nelerdir?  

Lizozomal depo hastalıkları çok çeşitli olup; en sık görülen depo hastalığı grubu mukopolisakkaridozlar, en sık görülen hastalık ise Gaucher hastalığıdır.  

• Gaucher hastalığı Tip 1: Çeşitli organ ve dokularda birikim olması sonucu multisistemik (birden fazla organ ve sistemi etkileyen) tablo gözlenir. Sıklıkla kemik iliği ve iç organlarda birikim sonucu; iskelet sistemi anomalileri, kansızlık, karaciğer ve dalak büyümesi ve organların işlev görememesi ona çıkan belirtiler olur. Daha nadir olarak beyin ve sinir sistemini tutan Tip 1 Gaucher hastalığı, bebeklikten erişkinliğe kadar olan herhangi bir dönemde belirti vermeye başlayabilir.   
• Gaucher hastalığı Tip 2: Tip 1 Gaucher ile benzer mekanizma ile oluşan Tip 2 Gaucher hastalığının farkları; doğumdan sonra ortalama 2 – 4 ay içerisinde başlaması ve nörolojik (sinir sistemi) belirtileri ile seyretmesidir. Gaucher tip 2 hastaları nadiren 2 yaşına kadar yaşayabilir. 
• Gaucher hastalığı Tip 3: Tip 1 Gaucher hastalığının belirtilerine Tip 2 Gaucher hastalığının özelliklerinin eklendiği karma bir tip olan Gaucher Tip 3; geç çocukluk ve erken adölesan dönemde başlayan, tip 1 ‘deki belirtilerin daha hızlı ilerlediği bir tablodur. 
• Fabry hastalığı: Birikimin uzun dönemler sürdüğü ve bir lipid depo hastalığı olan Fabry hastalığında; kalp sorunları, beyin ve beyin damarlarını tutan sorunlar ve böbrek yetmezliği ona çıkan belirtilerdir. Çocukluk döneminde başlayan şiddetli ağrılar, yüksek ateş ve sıcak / soğuk intoleransı ile kendini gösteren bu hastalıkta beklenen yaşam yaşam süresi kısadır. 
• Niemann – Pick hastalığı (Tip A / B): Her iki tipinde de sinir hücrelerini saran kılıfın içeriğindeki sfingomiyelin adı verilen maddenin yıkımını sağlayan enzim eksik olmakla birlikte, tip A Niemann – Pick hastalığında enzim eksikliği daha fazladır. Sinir sistemindeki sorunların ilerleyici olması sebebi ile hastalar ortalama 3 yaşında kaybedilir. 
• Von Gierke hastalığı: Tip 1 glikojen depo hastalığı olarak da bilinen Von Gierke glikojen depo hastalığı tip 6 ile birlikte en çok karaciğerde birikime sebep olan ve dolayısı ile kan şekeri dengesini bozan hastalıktır. Bu hastalıklarda açlık hipoglisemisi adı verilen belli süre yemek yemeyince kan şekerinin normal sınırlar altına düştüğü tablo ortaya çıkmaktadır. Glikojen depo hastalığı tip 1 beslenme düzeni de bu hipoglisemi tablosunun önlenmesine yönelik yapılmalıdır. Ayrıca bu hastalarda hipertrigliseridemi adı verilen be kalp ve damar hastalıklarının gelişmesine neden olabilen tablo ortaya çıkabilir. Bu yüzden özellikle hayvansal yağ ve yağdan dengin besinler glikojen depo hasyalığı yasak besinler listesinin başında bulunmaktadır.
• Krabbe hastalığı: Sinir sistemindeki sinir hücrelerini bir zar gibi saran miyelin kılıfın büyümesini engelleyen birikimlerin gözlendiği Krabbe hastalığı, nadir görülüp hayatın ilk 6 ayında başlayanlar erken başlangıçlı, 6 ay ile 50 yaş arasında herhangi bir dönemde başlayanlar ise geç başlangıçlı olarak isimlendirilir. 
• Pompe hastalığı: Lizozomların glikojenleri yıkmasındaki sorun nedeniyle lizozomlarda glikojenin biriktiği bir tablodur. Kalp ve iskelet sisteminin fazlası ile etkilendiği Pompe hastalığı; hızlı seyir gösteren erken başlangıçlı formdan, geç başlayan ve yavaş ilerleyen forma kadar birçok şekilde ortaya çıkabilir. Erken başlangıçlı formda ortalama 1 yaşlarında kalp kaynaklı nedenlere bağlı ölümler gözlenirken, geç başlangıçlı formda ölümler sıklıkla solunum problemleri ile gelişmektedir.  
• Hurler hastalığı (Mukopolisakkaridozis Tip 1): Bağ dokusu ve eklem içi sıvıların içeriğinde bulunan glikozaminoglikan adı verilen maddenin birikmesi sonucu birçok farklı kliniğe neden olan Hurler hastalığında; şiddetli ise zeka geriliği gözlenip ortalama yaşam belirtisi 10 yıl iken, daha hafif formlarında hem zeka normaldir hem de beklenen yaşam süresi kısalmaz. 
• Hematokromatozis (Demir birikim hastalığı): Vücudun demir emiliminde görevli genlerin bozukluğu sebebi ile ya da talasemiler, kronik hepatit C hastalığı, alkolik karaciğer hastalığı, kan yüklenmesi gibi vücudun Demir yükünün arttığı durumlara bağlı olarak gelişen hastalıkta Demir vücudun birçok yerinde birikir. 

Lizozomal Depo Hastalıkları Belirtileri

Lizozomal depo hastalıklarının belirtilerinden hiç birisi tanı koymaya yetmeyeceği gibi bazı belirtilerin görülmesi bu hastalıkların varlığından şüphe etmeyi gerektirir. Bu belirtilerden bazıları:

• Anormal yüz görünümü 
• Gözün gri bir renk alması
• Yüzeysel damarlarda genişleme 
• Fıtıklar
• Gelişme geriliği
• Kısa boy
• İskelet ve eklemlerde yapı ve şekil bozuklukları 
• Başta karaciğer ve dalak olmak üzere organların büyümesi 
• Kaslarda güçsüzlük ve kasların kontrolünde zorluk 
• Kazanılan yetilerde kayıp olması 

Şeklinde sıralanabilir. 

Ayrıca her alt tipin kendine özel bazı belirtileri de olmaktadır.

Gaucher hastalığı Tip 1: 

• Dalak büyümesi ve kansızlığa sebep olan dalağın normalden fazla çalışması 
• Diyafram, böbrek, bağırsak ve dolaşımda bozulma
• Karaciğerin büyümesi 
• Kemik ağrıları 
• Kemiklerde sebepsiz meydana gelen kırıklar 
• Yeteri kadar oksijenlenememe
• Solunumda kısıtlanma, eforla artan solunum güçlüğü 
• Kalp kapakçılarında kalsifikasyon (kireç taşı oluşumu)
• Kalp kaslarında sorunlar
• Ciltte sarı – kahverengi renk değişiklikleri 

Gaucher hastalığı Tip 2:

• Kranial sinir (yüz ve kafanın sinirleri) felçleri
• Dengesiz, sakar hareketlerin görüldüğü ataksi
• Bilişsel işlevlerde bozukluklar
• Nöbetler 
• Ağrılı yutma
• Kanama sorunları ve kansızlık 
• Karaciğer ve dalağın büyümesi
• Gırtlakta istemsiz ve kontrolsüz kas kasılmaları 

Gaucher hastalığı Tip 3: 

• Bunama olarak da bilinen demans
• Göz sinirlerinin felci sonucu gözün hareket edememesi ve göz kapağının düşmesinin birlikte görüldüğü oftalmopleji 
• Omurga eğrilikleri 

Fabry hastalığı:

• Kollar ve bacaklarda yanma seklinde ağrı krizleri
• Terlemede anormal azalma
• Kas güçsüzlükleri
• Erken yaşta inme
• Vertigo ve baş dönmesi 
• Kulak çınlaması ve işitme kaybı 
• Kişilik değişiklikleri  
• Kronik havayolu tıkanıklıkları 
• Nefes darlığı 
• Kalp büyümesi 
• Kalp krizi 
• Ritim bozukluğu 
• Mide bulantısı ve kusma 
• İdrar anormallikleri 
• Açıklanamayan böbrek yetmezliği 

Niemann – Pick hastalığı (Tip A / B):

• Mental retardasyon (zeka geriliği)
•  Kasılmalar 
• Nöbetler 
• Ataksi
• Dalak ve karaciğerde büyüme 
• Karaciğer yetmezliği 
• Sarılık
• Tekrarlayan kusmalar
• Kronik kabızlık 
• Gözde kırmızı lekelenmeler

Krabbe hastalığı:

• Kasların aşırı kasılı kalması
• Gelişme geriliği 
• Aşırı hassaslık ve aşırı uyarılmışlık
• Yüksek ateş
• İstemsiz titremeler
•  Şiddetli kusma atakları 
• Görme kaybı ve körlük

Pompe hastalığı:

• Beslenme, yutma ve emme güçlüğü
• Çok şiddetli olmayan karaciğer büyümesi 
• Büyüme bozuklukları 
• Kalp büyümesi 
• Kalp yetmezliği 
• İlerleyici kas güçsüzlüğü 
• Yüz kaslarında güçsüzlük 
• Omurga eğrilikleri 
• Yürüyüş anomalileri 
• Solunum yetmezliği 
• Sık solunum yolu enfeksiyonu 
• Uyku apnesi 
• Kalp büyümesi 

Hurler hastalığı (Mukopolisakkaridozis Tip 1): 

• Genellikle 18 aya kadar ilerleyen sonra sabit kalan gelişme geriliği ve mental retardasyon
• Yapısal sinir sistemi bulguları 
• Artmış kafa içi basıncı, yeni doğan ve bebekte başın büyümesi ile kendini gösteren hidrosefali
• El fonksiyonlarında azalma ve erken yaşta karpal tünel sendromu 
• Sık solunum yolu enfeksiyonu gecirilmesi
• Dil ve bademcikte büyüme sebebi ile solunum yollarında tıkanma 
• Kalp yetmezliği 
• Genellikle ölüm nedeni olan Solunum yetmezliği

Hematokromatozis: 

• Eklem ağrısı 
• Halsizlik 
• Yorgunluk hissi 
• Kilo kaybı 
• Özellikle erkeklerde şeker hastalığı ve siroz gelişimi

Lizozomal Depo Hastalıklarının Nedenleri (Risk Faktörleri) Nelerdir? 

Lizozomal depo hastalıkları; lizozomlardan salgılanan ve hastalıkta biriken ürünleri normalde sindiren enzimlerin işlev görememesi ya da bu enzimlerin salgılanmasını sağlayan genlerdeki mutasyonlar sonucu ortaya çıkabilmektedir. 

Lizozomal Depo Hastalıkları Teşhisi

Lizozomal depo hastalıklarının teşhisinde altın standart ilgili enzimlerin ölçümü olup enzim ölçümü hastadan alınan kan, idrar ya da deri örneklerinden yapılabilmektedir. Ayrıca genetik mutasyonlar sebebi ile ortaya çıkan lizozomal depo hastalıklarının tespitinde DNA analiz testleri kullanılabilir.  

Bazı hastalarda bu yöntemler yeterli olmayabilir ve bu durumda kek tanısal yöntemler kullanılabilir. 

• Beyin Manyetik Rezonans Görüntüleme (MR): Bazı lizozomal depo hastalıklarında beyinde birikim olabildiği için radyo dalgaları yardımıyla uygulanan manyetik rezonans görüntüleme ile birikimlerin tespiti sağlanır.
• Elektroretinogram: Göz tutulumu olan hastalarda karanlık ortamda ya da parlak flash uygulaması yardımıyla gözün detaylı incelenmesini ve varsa birikimlerin tespit edilmesini sağlar.
• Biyopsiler: Herhangi bir bölgeden alınan dolu örneğinin incelenmesi ile madde birikimi olup olmadığını ve varsa biriken maddenin ne olduğunu tespit etmek için faydalıdır. 

Lizozomal Depo Hastalıklarının Tedavisi  

Spesifik tedavisi olmayan lizozomal depo hastalıklarının tedavisinde genellikle tutulan yapı ve organlarda ortaya çıkan belirti ve bulgulara yönelik destek tedavileri uygulanır. Böbrek tutulumu olan hastalarda diyaliz uygulanması, iç organlarda şiddetli birikim görülen hastalarda cerrahi ve iskelet sisteminde tutulum olan hastalarda ise fizik tedavi şikayetlere yönelik destek tedavileri arasında sayılabilir. 

Destek tedavileri dışında; sınırlı olmakla birlikte hastalığın kendisine yönelik tedavi yaklaşımları da mevcuttur:

• Hemopoetik kök hücre transplantasyonu (nakli): Salgılanması eksik ya da hiç olmayan enzimin salgılandığı kök hücrelerin doğum sonrası kemik iliğinden ya da anne karnında ise kordon kanından nakli sonrası hastalarda ciddi düzelmeler görülebilmektedir.
• Enzim replasman tedavisi: Günümüzde Gaucher tip 1, Fabry ve MPS 1 için uygulanabilen yöntemde eksik olan enzim damar yolundan hastalara verilebilir.
• Substrat inhibisyonu: Gaucher Tip 1 uygulanan yöntemde birikerek belirti ve bulgulara sebep olan maddelerin üretimi durdurulur.

Lizozomal Depo Hastalıkları Tedavi Edilmezse Ne Gibi Komplikasyonlara Yol Açar? 

Lizozomal depo hastalıklarında gidişat hastalığın şiddetine ve sinir sistemi tutulumu olup olmamasına göre değişmektedir. Şiddetli olan ve sinir sistemi tutulumu görülen hastalarda görme kayıpları, felçler ve nöbetler gibi ciddi fonksiyon kayıpları görülebilmektedir.  

Erken tanı ve tedavinin başlanması özellikle iskelet sistemi ve sinir sistemi ile ilgili kayıpların önlenmesinde oldukça önemlidir.  

Gebelikte Lizozomal Depo Hastalıkları  

Lizozomal depo hastalıkları maalesef gebelik sürecini oldukça olumsuz etkilemektedir. Başta dalak büyümesine bağlı kansızlık olmak üzere doğum sürecinde kemik ve eklem sorunları, düşükler, doğum sonrası kanamalar, enfeksiyonlar, yüksek ateş ve kemik krizleri lizozomal depo hastalığı olan gebe kişilerin sıklıkla karşılaştığı problemlerdir. 

Lizozomal Depo Hastalıkları için Hangi Doktora Gidilir?

Lizozomal depo hastalıkları sıklıkla bebeklik ve çocukluk döneminde belirti vermeye başlayan hastalıklar olup bu hastaların pediatri (çocuk hastalıkları) bölümünde pediatri uzmanına başvuru yapmaları gerekmektedir.